نشریه امان

در جلسه قبل استاد حقیقت‌گو وارد بحث شیخیه شد و بعضی از ویژگی‌های شیخ احمد احسایی بنیانگذار این مسلک را ذکر کرد. که از جمله آنها ارتباط شیخ احمد با قاجار و خواب گرایی ایشان بود که بنا شد تأثیر این روحیه در رفتارهای او در این جلسه مورد بررسی قرار گیرد و حالا ادامه بحث... .
اتاق جلسات کانون فرهنگی مکتب الثقلین باز هم مثل جلسات قبل پر از جمعیت بود و استاد حقیقت‌گو هم مانند همیشه منتظر اشاره تصویر بردار جهت شروع جلسه بود که با اشاره دست او با گفتن بسم‌الله ... و خواندن دعای اللهم کن لولیک... سخنان خود را آغاز کرد و از حضار خواست یکی از آنها خلاصه‌ای از بحث گذشته را بیان کند. بعد از کمی تعارفات خانم ناصری این کار را برعهده گرفت و در آخر هم گفت: و اکنون منتظریم ببینیم خواب گرایی شیخ احمد چه میزان در زندگانی وی نقش آفرین بوده است؟
استاد حقیقت‌گو پس از تشکر گفت: «خواب گرایی شیخ احمد تأثیرات شگفتی در زندگانی او داشته است و ظاهراً آغاز یا اوج این تأثیرات از زمانی است که او خود ادعا کرده است در اوائل کار ـ که به ریاضت کشی مشغول بوده است ـ شبی در عالم رؤیا دوازده امام را یک‌جا می‌بیند و به حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام متوسل می‌شود و عرض می‌کند که چیزی به او بیاموزد تا هر وقت مشکلی برایش رخ داد، با خواندن آن بتواند در خواب خدمت هر کدام از ائمه را که خواست برسد و مشکلش را حل کند و آن حضرت چند بیت شعر به او می‌آموزد و همین خواب مقدمه‌ای می‌شود تا این که شیخ طبق ادعای خودش هر وقت هر امامی را اراده کرد بتواند خدمتش برسد و مسائل خود را با او در میان بگذارد».
وقتی سخنان آقای حقیقت‌گو به این‌جا رسید، آقای جلیلی پرسید: «آیا شیخ ادعا داشته که این حالت برای او همیشگی بوده یا این که در مقطع خاصی این حالت را داشته است؟» استاد گفت: «شیخ مدعی است قبل از ارتباطش با دربار قاجار این حالت در او قوی بوده، اما در اثر ارتباط با قاجار و استفاده کردن از امکانات دربار، توفیقاتش کم‌تر شده و پس از آن کم‌تر ائمه را در خواب می‌دیده است».
سپس آقای رضایی گفت: «استاد ببخشید اگر ممکن است نمونه‌هایی از تأثیرات خواب در رفتار و افکار شیخ احمد را بیان بفرمایید».
استاد گفت: «هدف این بحث نیز همین است که به اقتضای وقت به گوشه‌هایی از آن اشاره شود؛ یکی از این تأثیرات این بود که شیخ با توجه به این‌که معتقد بود هر وقت بخواهد خدمت هر یک از ائمه برسد می‌تواند به این فوز نائل شود و سؤالاتی را بپرسد و جواب بگیرد، گفتن کلمه «نمی‌دانم» را بر خود حرام می‌دانست.
مطلب دیگر این که همین خواب‌ها پایه و اساس آرا و اندیشه‌های او را تشکیل می‌داد، چنان که بعضی از محققان نسبتاً خوش‌بین به شیخ گفته‌اند: «... بعد با توسل به ارواح پاک بزرگان دین در خواب چیزهایی می‌دید و یا می‌شنید که پایه آراء و معتقدات او را تشکیل می‌داد. اگر پرسش می‌شد که این سخن را از کجا می‌گویید؟ با نهایت وارستگی پاسخ می‌داد: از حضرت امام صادق علیه السلام شنیدم!!»
با شنیدن این جمله ایجاد سؤال را از نگاه همه حضار در جلسه می‌شد فهمید و گویا همه منتظر بودند کسی بپرسد: چطور چنین چیزی ممکن است؟ در این حال آقای روح اللهی به این انتظار پایان داد و گفت: «استاد ببخشید مگر شیخ احمد در زمان امام صادق علیه السلام زندگی می‌کرد یا خیر معمرین بود که از آن حضرت سخنی شنیده باشد؟!»
آقای حقیقت‌گو با تبسم گفت: «شیخ احمد در زمان قاجاریه می‌زیست و صدها سال با زمان امام صادق علیه السلام فاصله زمانی داشته است. اما گویا توجه لازم را مبذول نفرمودید. از عبارتی که از بعضی محققان نقل کردم معلوم بود که منظور شیخ از «شنیدن از امام صادق علیه السلام» شنیدن به صورت عادی نبوده، بلکه مراد او شنیدن در خواب بوده است. اما اثر دیگر این رؤیا‌ها بر شیخ احمد این بود که او در اثر این خواب‌ها مسیر زندگی خود را عوض کرد و آرا و اندیشه‌هایی را مطرح کرد که باعث شد خود او مورد تکفیر قرار گیرد و شیعیان دچار تفرقه شوند و بدتر از همه، عده‌ای از پیروان او با سوء استفاده از آراء او، بابیت و بعد بهائیت را مطرح کنند».
در اینجا خانم ناصری گفت: «استاد ببخشید! آیا واقعاً شیخ احمد ائمه را در خواب می‌دیده است یا این‌که فقط ادعایش را داشته است؟»
استاد پاسخ‌داد: «بنده هم مثل شما شیخ را ندیده‌ام و از آنچه در درون او می‌گذشته اطلاعی ندارم. بنابراین نه من و نه کس دیگری نمی‌تواند قضاوت کاملی در این خصوص داشته باشد. هرچند بعضی‌ها مثل آقای مدرسی چهاردهی بر این باورند که شیخ قطعاً دروغ نمی‌گفت و واقعاً ائمه را در خواب می‌دید. اما آنچه برای ما مهم است این است که اولاً؛ ما از کجا مطمئن شویم که او واقعاً چنین رؤیاهایی می‌دیده است؟ ثانیاً؛ بر فرض این که او در ادعای دیدن این گونه خواب‌ها صادق بوده، ولی از کجا معلوم که اشخاصی را که او می‌دیده واقعاً امام بوده‌اند؟»
سپس آقای علوی گفت: «ظاهراً طبق بعضی از روایات، شیطان به شکل معصوم نمی‌تواند در بیاید. بنابراین اگر کسی در خواب امامی را ببیند واقعاً امام را دیده است. بنابر این اگر صداقت شیخ را در نقل این خواب‌ها بپذیریم باید قبول کنیم که او ائمه را در رؤیا می‌دیده است».
حجت نبودن خواب در امور شرعی
آقای حقیقت‌گو گفت: آری روایت مورد اشاره را مرحوم علامه مجلسی ذکر کرده است و آراء مختلف را در تفسیر آن آورده است اما همه را واهی دانسته است و خود، این روایت را حمل بر مبالغه و مجاز کرده و فرموده است: معنی حقیقی آن مراد نیست و پس از آن حجیت خواب در امور شرعی را رد کرده و می‌نویسد: «با سند‌های صحیح از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرموده‌اند: « ان دین الله اعز من ان یری فی النوم؛ دین خدا عزیزتر (برتر) از آن است که در خواب دیده شود». و هرگز می‌دانید که منابع تحصیل احکام شرعی را همه علما چهار چیز می‌دانند که عبارت است از عقل، قرآن، سنت معصومین و اجماع و کسی خواب را منبع نمی‌داند.
آقای اندیشه‌ور گفت: استاد ببخشید، به نظرم می‌رسد در جایی خوانده‌ام که یکی از علما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب می‌بیند و در مورد شیخ احمد سؤال می‌کند، حضرت شدیداً شیخ را مذمت می‌کند.
آقای حقیقت‌گو گفت: نمی‌خواستم این بحث را مطرح کنم تا تصور شود که می‌خواهم به شیخ احمد توهین کنم، ولی شما وادارم کردید که برخلاف میل باطنی‌ام جریان رؤیای مرحوم ملا محمد صالح برغانی ـ برادر شهید ثالث و از علمای معروف قزوین‌ ـ را در این خصوص نقل کنم؛ مرحوم تنکابنی نقل کرده است که ایشان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب می‌بیند و سه سؤال از حضرت می‌پرسد که یکی از آنها این بوده است که درباره شیخ احمد و ادعاهایش چه کنیم؟ حضرت در پاسخ می‌فرماید: «شیخ احمد غلط می‌کند که این سخنان را می‌گوید».
آقای روح‌اللهی وقتی این خواب را شنید با خنده گفت: استاد اگر خواب شیخ احمد حجت باشد باید خواب آقای برغانی هم حجت باشد.
استاد گفت: ما خواب را حجت نمی‌دانیم، چه خواب شیخ احمد باشد و چه خواب مرحوم برغانی. اما اجازه بدهید جریان خوابی را که شیخ احمد در پی آن اقدام به انتشار برخی از عقاید نادرست کرد برایتان ذکر کنم و پس از آن به بعضی آراء و اندیشه‌های مهم او گذری داشته باشیم.
خوابی عجیب و سرنوشت ساز
حاج محمد کریم خان کرمانی بنیانگذار شیخیه کرمان مدعی است که شیخ احمد به مقتضای آیه «وَیؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَه» اموال خود را انفاق می‌کرد و دو بار تمام اموالش را مواسات کرد تا این که امام زمان(عج) را در خواب دید که می‌فرماید: «چرا مال خود را متفرق کردی ما به جهت مصلحتی این اسباب را برای تو مهیا کردیم. بعد از این ما از برای تو اسباب می‌فرستیم آنها را متفرق مکن و نگاه دار» که پس از آن از جاهایی که گمان نمی‌رفت اسباب دنیوی برایشان می‌رسید تا آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله را در رؤیا دید که فرمود: «باید بروی و علم خود را که ما به تو [درخواب] انعام کرده‌ایم در میان خلق آشکار کنی که مذاهب باطله در عالم شیوع گرفته است. باید بروی و آن باطل‌ها را براندازی». اما شیخ در خواب‌های متعدد به ائمه متوسل می شود تا نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شفاعت کنند تا حضرت این مسئولیت را از دوش او بردارد، ولی همه ائمه اطهار اصرار می‌کنند که بایستی شیخ از امر پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت کند. و پس از این خواب بود که به قول حاج محمد کریم خان، شیخ احمد علم خود را آشکار کرد که البته مقاومت شیخ در برابر امر پیامبر صلی الله علیه و آله و اصرار ائمه می‌تواند شخصیت و میزان وفاداری او به اوامر معصومین را زیر سؤال ببرد.
در هر حال پس از این خواب بود که شیخ احمد آراء و اندیشه‌هایی را مطرح کرد که همان طور که گفتم باعث تکفیر او توسط فقها شد و بدین ترتیب بین شیعه دوازده امامی تفرقه ایجاد شد و بعدها عده‌ای از پیروان شیخ احمد با سوء استفاه از بعضی افکار شیخ بابیت و بهائیت را به وجود آوردند. در گفتار بعدی باید ببینیم آراء انحرافی شیخ چه چیزهایی بوده است؟


* . فارغ التحصیل مرکز تخصصی مهدویت.
. ر.ک: فهرست، ابوالقاسم خان ابراهیمی (از رهبران شیخیه)، ص 173؛ قصص العما، میرزا محمد تنکابنی، ص 37؛ بهائیان، سید محمد باقر نجفی، ص36.
. ر.ک: قصص العلما، میرزا محمد تنکابنی، ص37؛ بهائیان، ص 36.
. شیخیگری و بابیگری، مرتضی مدرسی چهاردهی، ص229؛ و تحقق در تاریخ و فلسفه بابیگری، بهائیگری و کسروی گرایی، یوسف فضایی، ص28-29.
. شیخیگری و بابیگری، ص80.
. همان.
. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج58، ص234.
. ر.ک: همان، ص 234-237.
. همان، ص237.
. ...قصص العلما، ص52.
. سوره حشر/9.
. ر.ک: هدایة الطالبین، حاج محمد کریم خان کرمانی، ص119-122.

حاج قلی ـ دوماهنامه امان 26