نشریه امان

اشاره
در دعای‌‌ ندبه خطاب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف عرض می‌کنیم: «ای کاش می‌دانستم كدام سرزمین تو را در بر گرفته است، قرارگاهت كجاست؟ در كوه رضوی‌‌ یا ذی‌‌ طوی‌‌؟» برای برخی این پرسش پیش آمده که در این دعا چرا سراغ حضرت مهدی‌‌ عجل الله تعالی فرجه الشریف را در ذی‌‌ طوی‌‌ و كوه رضوی‌‌ می‌‌‌گیرند كه جایگاه محمد حنفیه (امام زمان فرقه كیسانیه) است و معتقدند که وی در این كوه از انظار مخفی‌‌ شده و از آنجا ظهور خواهد نمود. مطالعه دقیق متن دعای‌‌ ندبه كه به تصریح و ترتیب از ائمه ما نام نمی‌‌‌برد و پس از حضرت امیر ـ كه به تفصیل از مناقب و فضایل وی‌‌ سخن گفته شده ـ ناگهان و بی‌‌ واسطه به امام غایب خطاب می‌‌‌كند، این شبهه که دعای ندبه اشاره به عقاید فرقه کیسانیه دارد را بیشتر در ذهن طرح می‌‌‌كند. نوشتار ذیل، پاسخی است به این پرسش.

دعای‌‌ ندبه، به حق یكی‌‌ از دعاهای‌‌ جالب و پر معنی‌‌ است. از نظر فصاحت بسیار فصیح و روان و حساب شده و متین است و از نظر محتوا باید گفت یك دعای‌‌ علمی‌‌، انقلابی‌‌، عقیدتی‌‌ و سیاسی‌‌ و در عین حال پر احساس و عاطفی‌‌ است و اگر درست به مفهوم آن آگاهی‌‌ حاصل شود، می‌‌‌تواند منبع الهام بخشی‌‌ برای‌‌ مبارزات اجتماعی‌‌ بر ضد ظلم باشد (البته به شرط آگاهی‌‌، نه به صورت تخدیر). در آغاز دعا نخست اشاره‌ای‌‌ به فلسفه بعثت پیامبران می‌شود و سپس به صورت گذرا به تاریخچه آنان و مقامات مختلف هر یك می‌پردازد و سپس بطور مشروح‌تر از قیام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و مقامات آن بزرگوار و سپس خلافت بلافصل امیرمؤمنان علی‌‌ علیه السلام بحث می‌شود و با دلایل و مدارك زنده و قاطع از آیات و روایاتی‌‌ كه مورد قبول همه فرق اسلامی‌‌ است به آن اشاره می‌شود و به علل مخالفت برخی از امت با اهل‌بیت و خاندان پیغمبر و شهادت و كشتار و تبعید آنان می‌پردازد به طوری كه قلوب را كاملاً متوجه به قیام مهدی‌‌ عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌‌‌نماید و از آن پس با لحنی‌‌ عاشقانه و آمیخته با هیجان خاص روحی‌‌ و عمیق‌ترین احساسات انسانی‌‌، خطاب متوجه ولی‌‌ عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌‌‌شود و ضمن ابراز اشتیاق شدید به قیام حضرتش، برنامه اصلاحی‌‌ و انقلابی‌‌ او تشریح می‌‌‌شود و بعد با چند نیایش زنده و مؤثر، دعا پایان می‌‌‌پذیرد.
این از نظر محتویات دعا، اما این كه بعضی‌‌ پنداشته‌اند كه این دعا شباهتی‌‌ با عقاید كیسانیه دارد، كاملاً مردود است و قبلاً لازم است چند جمله كوتاه در معرفی‌‌ مذهب كیسانیه ذكر كرده و سپس شواهد رد پندار بالا را از خود دعا استخراج كنیم. كیسانیه آنچنان كه در كتب عقاید و مذاهب آمده است، یك فرقه شیعه چهار امامی‌‌ بوده است كه پس از حضرت علی‌‌ و امام حسن و امام حسین علیهم السلام صحبت از امامت محمد حنفیه می‌گردد و گفته می‌‌‌شود علت این كه آنها را كیسانیه می‌‌‌نامند این است كه یكی‌‌ از هوا خواهان سر سخت این مذهب، شخصی‌‌ به نام كیسان بوده است كه خود را از علاقمندان علی‌‌ علیه السلام معرفی‌‌ می‌‌‌كرد. گرچه كیسانیه، خود منشعب به شعبه‌هایی‌‌ شده‌ است، ولی‌‌ شعبه مشهور آنها عقیده دارند كه محمد حنفیه هم اكنون زنده است و در كوه رضوی‌‌ در اطراف مدینه در نقطه دور افتاده‌ای‌‌ زندگی‌‌ می‌‌‌كند و خداوند آب آشامیدنی‌‌ و عسلهای‌‌ كوهی‌‌ را در اختیار او قرار داده و او مهدی‌‌ منتظر است.
دعای‌‌ ندبه با صراحت تمام، مذهب كیسانیه را نفی‌‌ می‌‌‌كند و با عقاید شیعه اثنی‌‌ عشری‌‌ كاملاً منطبق است؛ زیرا:
1- در عباراتی از دعای‌‌ ندبه درباره نسب حضرت مهدی‌‌ عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌‌‌خوانیم: و ابن خدیجه‌‌الغراء و ابن فاطمه الكبری‌‌... و جدته الصدیقه الكبری‌‌ فاطمه‌ بن محمد صلی الله علیه و آله و سلم یعنی‌‌ او از فرزندان خدیجه و فاطمه علیهم السلام است. در حالی‌‌ كه محمد بن حنفیه؛ هیچ گونه نسبتی‌‌ با خدیجه و حضرت فاطمه (ره) دخت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ندارد؛ چه این كه مادرش خوله حنفیه، دختر جعفر بن قبس بود و نه ارتباطی‌‌ با خدیجه داشت و نه با فاطمه زهرا علیهم السلام. با این حال، جای‌‌ تعجب است كه كسی‌‌ برای‌‌ دعای‌‌ ندبه شباهتی‌‌ به عقاید كیسانیه قائل شود. اگر فرضاً كلمه «رضوی‌‌» ایجاد شبهه‌ای‌‌ كند (كه خواهیم دید نمی‌‌‌كند) این عبارات صریح، هرگونه شبهه‌ای‌‌ را برطرف می‌سازد.
2- در این دعا بعد از جمله این «ابناء الحسین» می‌‌‌خوانیم:
«صالح بعد صالح و صادق بعد صادق این السبیل بعد السبیل، این الخیره‌ بعد الخیره‌، این الشموس الطالعه، این الاقمار المنیره‌، این الانجم الزاهره، این اعلام الدین و قواعد العلم این بقیه‌ الله؛ كجا هستند فرزندان امام حسین علیه السلام، صالحی‌‌ پس از صالح دیگر و راستگویی‌‌ پس از راستگوی‌‌ دیگر، كجا هستند راه‌های به سوی‌‌ خدا پس از دیگری‌‌، انتخاب شده‌ای‌‌ (از سوی‌‌ خدا) پس از دیگری‌‌، كجا هستند خورشیدهای‌‌ درخشان و ماه‌های‌‌ تابان و ستارگان فروزان و پرچم‌های‌‌ آیین حق و پایه‌های‌‌ علم و دانش؟» سپس جمله را به صورت مفرد آورده و می‌‌‌گوید: «كجاست آن كسی‌‌ كه خدا او را ذخیره كرده است؟» این جمله‌های‌‌ مكرر به روشنی‌‌ می‌‌‌گوید بعد از امام حسین علیه السلام امامان متعددی‌‌ بوده‌اند كه یكی‌‌ پس از دیگری‌‌، برای‌‌ اصلاح امت و دعوت به سوی‌‌ خدا و بسط علم و دانش قیام کرده‌اند تا نوبت به آخرین ذخیره الهی‌‌ رسیده است.
با این حال آیا می‌‌‌توان شباهتی‌‌ برای‌‌ دعای‌‌ ندبه با عقاید كیسانیه ـ آنها كه نه برای‌‌ فرزندان امام حسین علیه السلام منصبی‌‌ قائل هستند و نه غیر از محمد بن حنفیه امامان دیگری‌‌ را به رسمیت می‌‌‌شناسند ـ پیدا كرد؟ آیا جای‌‌ تعجب نیست كه گفته می‌شود پس از ذكر ولایت علی‌‌ علیه السلام مطلب، بریده شده و امامان دیگر نادیده گرفته شده‌اند و تنها سخن از مهدی‌‌ به میان آمده و این مناسب عقیده فرقه كیسانیه است؟ آیا این ده جمله پی‌‌ در پی‌‌ درباره امامان دیگر، تنها به خاطر این كه اسمشان صریحاً برده نشده، كافی‌‌ به نظر نمی‌‌‌رسد؟ آیا برای‌‌ نفی‌‌ عقایدكیسانیه ده جمله كم است؟
3- در ضمن جمله‌های‌‌ «بنفسی‌‌ انت من مغیب لم یخل منا بنفسی‌‌ انت من نازح ما نزح عنا» خطاب به ولی‌‌ عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌‌‌گوییم: «جانم به فدایت كه پنهانی‌‌، ولی‌‌ در میان ما هستی، جانم به فدایت که اگرچه دوری اما از ما جدا نیستی‌‌». در این دو جمله، حضرت را در میان خود و نزدیك به خود معرفی‌‌ می‌‌‌كنیم و این خود می‌‌‌رساند كه غیبت او به این معنی‌‌ نیست كه همچون یك موجود نامرئی و در مكان خاصی‌‌ از چشم‌ها پنهان باشد، بلكه به صورت ناشناس در اجتماعات، رفت و آمد دارد و تنها محل ثابتی‌‌ برای‌‌ او نیست.
4- از آنچه در بالا گفتیم روشن شد كه فقرات این دعا، یكی‌‌ پس از دیگری‌‌ عقیده فرقه خرافی‌‌ كیسانیه را نفی‌‌ می‌‌‌كند و با عقیده شیعه اثنی‌‌ عشری‌‌ كاملاً منطبق است. تنها چیزی‌‌ كه باقی‌‌ می‌‌‌ماند وجود كلمه «رضوی‌‌» در یكی‌‌ از جمله‌های‌‌ این دعاست كه نكته آن با مراجعه به مدارك و منابع اسلامی‌‌ روشن می‌‌‌گردد. توضیح این كه: یاقوت حموی‌‌ بغدادی‌‌، نویسنده معروف در كتاب «معجم البلدان» درباره رضوی‌‌ نوشته است: «رضوی‌‌ كوهی‌‌ است در اطراف مدینه و پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم درباره این كوه فرمود: رضوی‌‌ كوهی‌‌ است كه خدا از آن راضی‌‌ و خشنود است.» بغدادی بعد از نام بردن از كوه‌های‌‌ مقدس دیگر ادامه داده است: «عرام بن اصبع سلمی‌‌ گفته است: رضوی‌‌ كوهی‌‌ است كه از ینبع یك روز فاصله دارد و در هفت منزلی‌‌ مدینه است و یكی‌‌ از كسانی‌‌ كه این كوه را سیر كرده به من اطلاع داد كه آب فراوان و درختان بسیار دارد و این همان كوهی‌‌ است كه طایفه كیسانیه می‌‌‌پندارند محمد بن حنفیه در آن اقامت دارد و زنده است.» و اما ذی‌‌ طوی‌‌ كه بعد از كوه رضوی‌‌ در دعای‌‌ ندبه آمده، یكی‌‌ از كوه‌های‌‌ اطراف مكه است كه در راه تنعیم قرار دارد و یك فرسخ از مكه فاصله دارد و از آنجا خانه‌های‌‌ مكه دیده می‌‌‌شود. در روایتی‌‌ از امام باقر علیه السلام هم وارد شده است: «حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق ذی‌‌ طوی‌‌ وارد سرزمین مكه می‌‌‌شود و نخست با مجاهدانی‌‌ به تعداد مجاهدان بدر به كنار خانه كعبه می‌‌‌آید و پرچم انقلاب و پیروزی‌‌ را در آنجا برمی‌‌‌افرازد.»
از آنچه در بالا گفته شد، نتیجه می‌‌‌گیریم كه رضوی‌‌ از كوه‌های‌‌ مقدس است؛ همان گونه که در روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: «مقدس بودن یك سرزمین یا یك كوه یا مثلاً حجر الاسود به خاطر جهت‌های تاریخی‌‌ و حوادث مهمی‌‌ است كه در طول تاریخ بشر برای‌‌ آنها گذشته و مربوط به صحنه‌های‌‌ فداكاری‌‌ مردان خداست كه به خود دیده است». بنابراین كوه رضوی‌‌ پیش از آنكه در عقاید كیسانیه نقشی‌‌ پیدا كند، در سخنان پیامبر وارد شده است، بلكه شاید انتخاب این كوه از طرف كیسانیه برای‌‌ عقاید خود به خاطر همان قداست آن بوده تا رنگ قداست به معتقدات باطل خود بدهند. شاهد دیگر این سخن، ذكر كوه ذی‌‌ طوی‌‌ كه در نزدیكی‌‌ مكه است، می‌‌‌باشد؛ زیرا ذی‌‌ طوی‌‌ به هیچ وجه دخالتی‌‌ در عقاید كیسانیه ندارد و از همه گذشته، كلمه «أم غیرها» است (یعنی‌‌ غیر اینها) و این خود دلیل بر این است كه حضرت مهدی‌‌ عجل الله تعالی فرجه الشریف بر خلاف پندار كیسانیه محل خاصی‌‌ ندارد و در شهرها و كوه‌ها و نقاط مختلف جهان ممكن است رفت و آمد داشته باشد و همچون جدش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم كه گاهی‌‌ در جبل النور و غار حرا و زمانی‌‌ در كنار خانه كعبه و زمانی‌‌ در میان مردم مكه یا مدینه بود، حضرت مهدی‌‌ عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز ممکن است در نقاط مختلفی‌‌ به سر برد و گاهی‌‌ نیز در میان ما بوده باشد.
منبع: پاسخ به پرسشهای‌‌ مذهبی‌‌، نوشته حضرات آیات، ناصر مكارم شیرازی‌‌ و جعفر سبحانی‌‌.

دوماهنامه امان شماره 32