شیخ مفید اوضاع زمان خویش را در مسیری منحرف از فرهنگ اصیل اسلام می‌دید. او با جامعه‌ای روبرو بود که نسل جوانش دچار انحراف‌های فکری و اخلاقی شده بود و هر کس در گوشه‌ای ادعای اصلاح جامعه و هدایت آنان را به سوی حق و حقیقت می‌کرد. به همین دلیل دست به قیام بزرگی زد و با تألیف و تدریس و تربیت شاگردان و حضور در مجالس و محافل مخالفین برای مناظره، معارف حقه را به مردم رساند
ابوعبدالله، محمد بن محمد بن النعمان، ملقب به «شیخ مفید» و معروف به «ابن معلم»، یكی از بزرگان، فقها و متکلمین شیعه، در یازدهم ذی‌القعده سال 336 قمری و در سالروز میلاد حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام ، در شمال بغداد دیده به جهان گشود. وی پس از صرف بیش از هفتاد سال از عمر با برکت خود در راه تبیین مباحث اسلامی، سرانجام در سوم رمضان المبارك سال 413 وفات کرد و پس از اینکه سید مرتضی (ره) بر جسد مطهرش نماز گذارد، در خانه‌اش به خاک سپرده شد و بعد از چند سال، پیکر پاکش را به کنار مرقد حضرت امام موسی کاظم علیه السلام انتقال دادند.
شیخ مفید (ره) در رشته‌های مختلف، تلاش فراوان به خرج داد و نزدیك به دویست اثر ـ كه می‌‌توان گفت دایره المعارفی از معارف تشیع را در خود دارند ـ تألیف كرد. نجاشی كه یكی از شاگردان بزرگ مكتب اوست، یکصد و هفتاد جلد كتاب از تألیفات شیخ را ذكر، و به طور كلی، آثار وی را در سه دسته فقه، علوم قرآنی و علم كلام و عقاید طبقه‌بندی كرده است. از جمله کتاب‌های مهم ایشان عبارت است از: المقنعه (یک دوره کامل فقه)، الأعلام (شرح احکام مورد اتفاق شیعه)، المسائل الصاغیه (رد اتهامات بر شیعه)، امالی (حاوی احادیثی از معصومین در دویست مبحث)، إرشاد (تاریخ ائمه)، افصاح (فلسفه امامت و رهبری)، نکت الاعتقادیه (اصول دین)، اصول فقه، عیون، محاسن و... .
دانشمندان شیعه و شیخ مفید
شیخ طوسی (ره) در «فهرست» اینگونه می‌گوید: «محمد بن محمد بن نعمان، ابوعبدالله مفید، معروف به «ابن معلم» از متکلمان طایفه امامیه است. در زمان او ریاست علمی و دینی شیعه به وی منتهی گشت. در علم فقه و کلام بر هر کس مقدم، فکرش عالی، ذهنش دقیق، و دانشمندی حاضر جواب بود.»
نجاشی (ره) شاگرد نامی دیگرش، در رجال خود می‌نویسد: «جایگاه والای او در فقه و کلام و روایت و وثاقت و دانش مشهورتر از آنست که وصف شود.»
علامه حلی (ره) نیز اینگونه می‌نویسد: «مفید، معروف به ابن‌المعلم بود و از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست. کلیه دانشمندان ما که بعد از وی آمده‌اند، از دانش او استفاده نموده‌اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حدیث، مشهورتر از آن است که به وصف آید. او موثق‌ترین و داناترین علمای عصر خود بود. ریاست علمی و دینی طایفه شیعه امامیه در زمان او به وی منتهی گشت.»
علامه بحرالعلوم (ره) نیز می‌گوید: «محمد بن محمد بن نعمان، ابوعبدالله مفید، استاد استادان بزرگ و رئیس رؤسای ملت اسلام، گشاینده درهای تحقیق با اقامه دلیل و برهان و با بیان روشن خویش، سرکوب‌گر فرقه‌های گمراه، دانشمندی که تمامی جهات فضل و دانش در وی گرد آمده و ریاست علمی و دینی به او منتهی گشته بود.»
دانشمندان اهل سنت و شیخ مفید
ابن ابی‌طی می‌گوید: «وی از مستمندان دستگیری بسیار می‌کرد. فروتنی و خشوع وی، زیاد، و نماز و روزه‌اش فراوان، و لباسش زبر بود. مفید، شیخی متوسط القامه، لاغر اندام و گندم‌گون بود. هفتاد و شش سال زندگی کرد. بیش از دویست کتاب تصنیف کرده است. ماجرای جنازه او مشهور است. زیرا هشتاد هزار نفر از شیعیان او را تشییع کردند.»
ابن حجر عسقلانی نیز می‌نویسد: «مفید بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش پدید آمدند. وی در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت، تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلند قدری منت دارد. شریف ابو یعلی جعفری، داماد مفید گفته است: مفید جز اندکی از شب را نمی‌خوابید. سپس برمی‌خاست و به نماز می‌ایستاد، یا مطالعه می‌کرد، یا مشغول تلاوت قرآن می‌گشت.»
دانشمندان غیر مسلمان و شیخ مفید
به طور اجمال، نظریاتی که خاورشناسان درباره شیخ مفید ارائه کرده‌اند، عبارت است از:
آنا کیس لمبتون
این نویسنده انگلیسی، در مطالعات ایران‌شناسی، استاد و دارای تألیفاتی نیز می‌باشد. خانم لمبتون، شیخ مفید را یکی از برجسته‌ترین فقها و متکلمان شیعه و در ردیف علمای طراز اول شیعه در قرن چهارم و پنجم می‌شناسد.
مارتین مکدرموت
این نویسنده بریتانیایی، در سال 1971 میلادی، در آمریکا تحقیقات خود را درباره نظریات کلامی شیخ مفید به پایان رسانده و در کتابی منتشر ساخته است که به نام «اندیشه‌های کلامی شیخ مفید» ترجمه شده است. این نویسنده درباره شیخ مفید می‌نویسد: «شیخ مفید در زمان خود، یکی از بزرگترین علمای شیعه دوازده امامی به شمار می‌رفت و مذهب معتزله با او تقابل داشت... و مقام عالی شیخ مفید در علم کلام نزد شیعه بعد از مقارنت کردن با استاد خود، ابن بابویه قمی و شاگردش سید مرتضی معلوم خواهد شد.»
بطرس البستانی
این نویسنده مسیحی لبنانی در کتاب دایره المعارف خود می‌نویسد: «در دولت آل بویه مقامی والا داشت و عضد الدوله برای دیدار او به خانه‌اش می‌آمد. وی بسیار متواضع و اهل عبادت بود.
جریان ملقب شدن به «مفید»
شیخ مفید اوضاع زمان خویش را در مسیری منحرف از فرهنگ اصیل اسلام می‌دید. او با جامعه‌ای روبرو بود که نسل جوانش دچار انحراف‌های فکری و اخلاقی شده بود و هر کس در گوشه‌ای ادعای اصلاح جامعه و هدایت آنان را به سوی حق و حقیقت می‌کرد و بعضی از طریق حکمت هندی و فلسفه یونان و بعضی از طرق صوفی و خانگاه‌دار و... مکتب‌های فاسد را تبلیغ می‌کردند و اسلام را با زنگار جهل و گمراهی و سیاهی انحرافات خود می‌پوشاندند و بدعت‌ها را به جای سنت صحیح به مردم می‌قبولاندند.
به همین دلیل، شیخ مفید، مرد بلند همت، با تلاش و کوشش طاقت‌فرسا و ایمان محکم، دست به قیام بزرگی زد و با تألیف و تدریس و تربیت شاگردان و حضور در مجالس و محافل مخالفین برای مناظره، معارف حقه را به مردم رساند و آنان را از انحرافات و بدعت‌ها نجات داده و به سوی ولایت و امامت دعوت کرد که این امر، مایه سربلندی شیعیان نیز شد؛ تا آنجا که فرقه‌های بسیار زیادی به دست او هدایت یافتند و شاگردان بسیاری از فرق و مذاهب مختلف از محضرش بهره‌مند شدند. بدین جهت است که ابن کثیر می‌نویسد: «بسیاری از دانشمندان فرقه‌های مختلف در مجلس او حاضر می‌شدند.»
شیخ مفید در تمام فنون معموله عصر، دستی توانا و اطلاع وافی و کافی داشت و مخصوصاً در علم کلام (عقاید) و مناظره، مهارتی بسزا از خودنشان می‌داد. مناظرات او با عده‌ای از بزرگان اهل سنت مشهور است؛ به ویژه با قاضی عبدالجبار معتزلی که چون از جواب دادن به وی، عاجز شد، او را به جای خود نشاند و به «انت مفید حقاً» خطاب کرد. «عضد الدوله دیلمی» که از این جریان، باخبر شد، برای اظهار قدردانی از مقام علمی وی، یک غلام و یک جبّه و یک دستار و یک مرکب خاص با زین و لجام زرین و صد دینار زر به وی بخشید و قرار گذاشت که روزی دَه مَن نان و پنج مَن گوشت به حُضّار مجلس او بدهد.
نکته‌های نورانی
از جمله فضایل و امتیازات شیخ مفید، چند فقره توقیع (نامه) می‌باشد که معروف است از ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف برای ایشان صادر شده. نکات بسیار مهمی در این مکتوب‌ها وجود دارد که برای هر انسان منتظری که شوق ظهور ایشان را دارد. درس آموز است. به برخی از فقرات این نامه‌ها اشاره می‌کنیم:
دوست مخلص ما
این نامهای است به برادر با ایمان و دوست رشید، أبو عبدالله محمّد بن محمّد بن نعمان، شیخ مفید. سلام بر تو ای دوست مخلص در دین كه در اعتقاد به ما با علم و یقین امتیاز داری.
ما با تو ای دوست مخلص كه در راه ما با ظالمان مجاهده میكنی، عهد میبندیم و امیدوارم خداوند همان گونه كه گذشتگان از اولیای صالح ما را یاری كرد، تو را نیز با نصرت خود تأیید فرماید؛ زیرا هر كه برای خداوند، حال برادران دینی خود را رعایت بنماید، و حقوق الهی را به مستحقّانش پرداخت نماید، از فتنه و گرفتاری آینده و رنج و زحمت تاریك و مشرف آن در امان خواهد بود.
از احوال شما آگاهیم
ما از اخبار و اوضاع شما كاملاً آگاهیم و چیزی از آن بر ما پوشیده نمیماند. ما از لغزش‌هایی كه از برخی شیعیان سر میزند که میل به بعضی از كارهای ناشایستهای نموده‌اند كه نیكان گذشته، از آنان احتراز می‌کردند و پیمانی كه از آنان برای توجّه به خداوند و دوری از زشتیها گرفته شده و آن را پشت سر انداختهاند، اطّلاع داریم. گویا آنان نمیدانند كه ما در رعایت حال شما كوتاهی نمیكنیم و یاد شما را از خاطر نبردهایم، و اگر جز این بود، از هر سو گرفتاری به شما رو میآورد و دشمنانتان، شما را از میان میبردند. تقوا پیشه سازید و به ما اعتماد كنید .
طبق رضایت ما عمل کنید
هر مردی از شما باید به آنچه كه به وسیله دوستی ما به آن تقرّب میجوید، عمل كند و از آنچه مقام او را پست میگرداند و خوش آیند ما نیست اجتناب نماید؛ زیرا خداوند، بطور ناگهانی امر ظهور را واقع می‌کند؛ آن‌هم در وقتی كه توبه سودی ندارد و پشیمانی، او را از كیفر ما نجات نمیدهد.
همدلی شیعیان، راهی به سوی ظهور
چنانچه شیعیان ما ـ که خدا به طاعت خود موفّقشان بدارد- قلباً در وفای به عهدشان اجتماع می‌کردند، نه تنها سعادت لقای ما از ایشان به تأخیر نمیافتاد، كه سعادت مشاهده ما با شتاب به ایشان میرسید و اینها همه در پرتو شناخت كامل ما و صداقت محض نسبت به ما است.
گناه نکنید
هیچ چیز ما را از شیعیان محبوس نمیدارد جز اخباری كه از ایشان به ما میرسد و ما را مكروه و ناراحت میسازد و ما آن را از ایشان انتظار نداریم.
منابع:
1. احتجاج، ترجمه جعفری، ج2، ص650 656- .
2. دایره المعارف الإسلام.
3. کیهان اندیشه، شماره چهل و ششم.
4. سایت تبیان.
دوماهنامه امان شماره 32
