جابر بن یزید گوید: به امام گفتم: چرا حضرت فاطمه، زهرا نامیده شد؟ حضرت فرمود: «زیرا خدای بلند مرتبه او را از نور عظمت خود آفرید. وقتی نور وجودی حضرت زهرا آفریده شد، آسمان‌ها و زمین به وسیله آن روشن شد و چشمان فرشتگان فرو افتاد و در مقابل آن به سجده افتادند و پرسیدند: ای خدا و آقای ما؛ این چه نوری است؟ خداوند به آنان وحی کرد: این نور از نور من آفریده شده است که آن را در آسما‌نم جای دادم و از عظمت خود آن را آفریدم. آن را از صلب پیامبری از پیامبر‌انم خارج کردم که آن پیامبر برتر از تمامی پیامبران است و از آن نور امامان خارج می‌شوند که به فرمان من قیام و به سوی من هدایت می‌کنند آن امامان را جانشین خود در زمین بعد از تمام شدن وحی (پیامبری) قرار دادم».
تمامی صفات نیک که در اهل‌بیت علیه السلام وجود دارد از این نور سرچشمه می‌گیرد که در همه آن‌ها حضرت فاطمه سلام الله علیها و حضرت مهدی (عج) شریک هستند. یکی از این اوصاف، عصمت و طهارت است که در این نوشتار به بررسی آن می‌پردازیم.
از جمله آیات قرآن کریم که درباره اهل‌بیت علیه السلام نازل شده، در سوره احزاب آمده است. در این آیه می‌خوانیم كه: «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً؛همانا خداوند مىخواهد از شما، خاندان پیامبر، پلیدى را ببرد و شما را پاك كند، پاكى كامل».
تعبیر به «إنّما» كه براى حصر استفاده می‌شود، دلالت بر اختصاص این موهبت الهی به خاندان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله دارد. جمله «یرید» اشاره به اراده تكوینى پروردگار است، و گرنه اراده تشریعى، و به تعبیر دیگر لزوم پاك نگاهداشتن خویش، انحصارى به خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ندارد و همه مردم بدون استثنا به حكم شرع موظفند از هر گونه گناه و پلیدى پاك باشند.
این آیه دلالت بر طهارت و عصمت اهل‌بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می‌کند بنابر آنچه در کتاب‌های روایی و تفسیری شیعه و سنی مطرح شده است، مقصود از اهل‌بیت در آیه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام ، حضرت فاطمه سلام الله علیها و فرزندان این دو بزگروار است.
انس بن مالك گوید: رسول گرامی اسلام به مدّت شش ما هنگام نماز صبح به درب خانه فاطمه سلام الله علیها می‌آمد و می‌فرمود: «الصلاه یا أهل البیت إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرا؛ نماز ای اهل بیت؛ همانا خداوند اراده فرموده است تا پلیدی را از شما اهل بیت دور و شما را پاک و پاکیزه کند».
علاوه بر روایات فراوانی از شیعه و عامه که انحصار اهل بیت در حضرت فاطمه و پدر ایشان و همسرشان و فرزندان فاطمه سلام الله علیها را می‌رساند، حدیث شریف «کساء» نیز به صراحت این مصداق را مشخص و طهارت و عصمت آنان را ثابت می‌کند.
از طرف دیگر حضرت مهدی (عج) از عترت پیامبر گرامی اسلام و از فرزندان فاطمه سلام الله علیها طبق روایت‌های شیعه و عامه معرفی شده است که به یک حدیث از منابع عامه اشاره می‌شود.
أم سلمه گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «المهدی من عترتی من ولد فاطمه؛ حضرت مهدی (عج) از عترت من از فرزندان فاطمه است».
همانگونه که حضرت فاطمه سلام الله علیها دارای صفت عصمت و طهارت است، پیشوایان از نسل او نیز دارای این صفت ارزشمند هستند و یکی از این پیشوایان حضرت مهدی(عج) است.
سدیر از امام جعفر صادق علیه السلام می‌خواهد که اهل بیت را معرفی کند؛ ایشان می‌فرماید: «نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ، نَحْنُ تَرَاجِمَه أَمْرِ اللَّهِ، نَحْنُ قَوْمٌ مَعْصُومُونَ، أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِطَاعَتِنَا وَ نَهَى عَنْ مَعْصِیتِنَا، نَحْنُ الْحُجَّه الْبَالِغَه عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ فَوْقَ الْأَرْضِ؛ ما منبع علم الهی، مترجم دستور خداوند و گروهی معصوم هستیم که خدای بلند مرتبه دستور به اطاعت از ما داده و از نافرمانی ما نهی کرده است. ما حجّت رسای خداوند بر هر کسی که زیر آسمان و روی زمین است، می‌باشیم».
امّا مقصود از عصمت و طهارت اهل بیت علیه السلام چیست؟ عصمت در لغت به معنای امساک، منع و حفظ آمده است. راغب گوید: مراد از «عصم» امساک و جلوگیری است و آیه «لا عاصِمَ الْیوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ؛ یعنی چیزی مانع تحقق امر الهی در این روز نیست». معنای اصطلاحی عصمت از معنای لغوی آن گرفته شده است و به معنای حفظ و جلوگیری از گناه و خطا آمده است. می‌توان عصمت را به دو قسمت «عملی» و «علمی» تقسیم کرد که توضیح آن به شرح ذیل است:
یکم: عصمت عملی. عصمت عملی همان عصمت از گناه است که انسان با دارا بودن این ویژگی با وجود توانایی بر انجام گناه، نافرمانی خداوند را انجام نمی‌دهد و حتّی فکر انجام گناه سراغ او نمی‌آید.
سید مرتضی درباره معنای عصمت عملی گوید: «بدان عصمت عبارت است از لطفی که خداوند آن را (نسبت به بنده) انجام می‌دهد و به خاطر آن انسان کار ناشا‌یست را انجام نمی‌دهد».
انگیزه انجام ندادن نافرمانی به دلیل آگاهی از پیامدهای ناگوار انجام گناه و اثر‌های مطلوب فرمان‌بری از خداوند است که خداوند این آگاهی را در فرد معصوم قرار می‌دهد و او به واسطه این آگاهی با اختیار گناه و نافرمانی را انجام نمی‌دهد.
دوّم: عصمت علمی. عصمت علمی یعنی انسان معصوم در حوزه دانش و آگاه کردن دیگران دچار لغزش و خطا نمی‌شود. در بیان اقسام عصمت علمی آمده است: عصمت علمی دارای مراتب و ابعادی است که عبارتند از؛
1. عصمت در شناخت احکام الهی.
2. عصمت در شناخت موضوعات احکام شرعی.
3. عصمت در تشخیص مصالح و مفاسد امور مربوط به رهبری جامعه اسلامی.
4. عصمت در امور مربوط به زندگی عادی اعم از مسایل فردی و اجتماعی.
. احزاب/ 33.
. برگرفته از؛ تفسير نمونه، ج17، ص292.
. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج2، ص18.
. سنن ابی داود، ج2، ص310.
. الكافي، ج1، ص269، ح6.
. هود/ 43.
. المفردات في غريب القرآن، ص 569.
رسائل شریف مرتضی، ج3، ص325.
. علي ربانی گلپایگانی، عصمت از دیدگاه خرد، انتظار، فصلنامه علمی، تخصصی ویژه امام مهدی، ش11و12، ص77.
سید حسن زمانی ـ دوماهنامه امان شماره 47
