نشریه امان

چگونه امام مهدی(عج) بر ناظر اعمال همگان بوده و به دعاهای همه توجه دارد؟
در متون دینی ما آمده است که همه کس و همه چیز نزد امام زمان(عج) حاضر است و امام بر احوال مردم آگاه است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَیرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ» ؛ «بگو عمل کنید، خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را می‌بینند.»
درباره این آیه شریفه، روایات بسیاری نقل شده و شاید به حد تواتر برسد که علاوه بر خداوند متعال، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان از اعمال همه امت آگاه می‌شوند.
در باب «عرضه اعمال» کتاب اصول کافی روایات متعددی در ذیل همین آیه شریفه ذکر شده است که مراد از «مؤمنون»، ائمه اطهار علیهم السلام هستند، از جمله این روایت: شخصی خدمت امام رضا علیه السلام آمد و عرض کرد: برای من و خانواده‌ام دعا کنید. امام فرمودند: «مگر دعا نمی‌کنم؛ وَاللهِ إنَّ أعمالَکُم لَتَعرضُ علَیَّ فی کلِّ یَوم وَ لَیلَه؛ به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می‌شود.» راوی می‌گوید: این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود:
«أمَا تَقرَأُ کِتابَ اللهِ عزَّوجلَّ: «وَ قُل اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، و هُوَ وَاللهِ علی بنَ أبی‌طالِب؛ آیا کتاب خداوند عزوجل را نمی‌خوانی که می‌فرماید‌: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان، عمل شما را می‌بینند. به خدا سوگند! منظور از مؤمنان علی بن ابی‌طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) هستند.»
امام علی علیه السلام هم می‌فرماید:
«لیسَ یَغیبُ عَنّا مُؤمنٌ فی شَرقِ الأرضِ و لا فی غَربِها؛ هیچ مؤمنی در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست.»
امام صادق علیه السلام هم می‌فرماید: «إنَّ الدُّنیا لَتَمَثَّلَ لِلإمامِ مِثل فَلقَه الجَوز فَلایَعزُبُ عَنهُ شَیءٌ... ؛ دنیا (آسمان و زمین) در نزد امام چون پاره گردویی حاضر و نمایان است و چیزی از او پوشیده نیست.»
یک چشم زدن غافل از آن ماه نباشید
شاید که نگاهی کند آگاه نباشید
روشن است که اعمال، اعم از جوارحی (بدنی) و جوانحی (قلبی) است، لذا امام از هر نوع نیت و عملی که در کارنامه انسان ثبت شود، آگاه است. امام مهدی(عج) هم در این زمان، چشم خدا در میان خلایق است و بر احوال و اعمال ما آگاهی دارد.
نکته قابل توجه در این باره آن است که علم امام همانند علم ما نیست؛ زیرا انسان‌ها معمولاً علومشان از راه تحصیل به دست می‌آید و در محدوده عالم شهود و مادی است، در حالی که علم امام منحصر به عالم شهود نیست، بلکه عالم به غیب نیز هست. لذا به راحتی و در کم‌ترین زمان از دعاها و خواسته‌های ما اطلاع پیدا می‌کند؛ مثلاً سید بن طاووس نقل می‌کند که شخصی طی نامه‌ای از امام رضا علیه السلام سؤال می‌کند: «ما وقتی به شما احتیاج داریم چه کنیم؟» حضرت در جواب فرمودند: «اگر حاجتی داری لب‌هایت را تکان بده، جوابت می‌رسد؛» یعنی اگر تنها زمزمه کنی و صدایت را هم کسی نشنود، من می‌شنوم.
برای توضیح این مطلب لازم است نکاتی را متذکر شویم:
1.‌ مأموریت امام از لحاظ زمان و مکان، بسیار گسترده است. او تنها امام زمین و زمان نیست، بلکه امام ملک و ملکوت است.
2. مأموریت و تسلط امام تنها به ظاهر عالم ختم نمی‌شود، بلکه در برگیرنده ظاهر و باطن اجتماع و انسان‌ها نیز هست.
3. علم امام حضوری است، نه کسبی و از راه تحصیل؛ یعنی ما به دلایل متعدد (مذکور در کتب کلامی شیعه) معتقدیم که علم امام موهبتی الهی و علم لدنّی است.
4. علم الهی نیز از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که آن را در مقایسه با سایر علوم ممتاز می‌کند:
الف) علم الهی روشن است و هیچ نقطه تاریکی در آن نیست. لذا در آن اختلافی نیست و چیزی به نام واضح و واضح‌تر در آن وجود ندارد؛
ب) علم الهی نزد ائمه علیهم السلام حاضر است، لذا آنان در هیچ پرسشی نگفتند بعداً جواب می‌دهیم و یا نیاز به تأمل و تفکر داریم؛
ج) علم الهی نیازمند مقدمه چینی نیست؛ چون در آن اختلافی دیده نمی‌شود، لذا بین انبیا و امامان علیهم السلام در هیچ امری اختلاف نیست؛
د) علم الهی نیاز به تجدید نظر ندارد، بلکه به قوّت و ظهور آغازین خود باقی است؛
5. روایات به کیفیت علوم ائمه علیهم السلام اشاره دارند:
الف) امام نسبت به هرچه درباره آسمان و زمین و بهشت و جهنم (تا قیامت) واقع می‌شود، عالم است و چیزی نیست که ائمه علیهم السلام نسبت به آن علم نداشته باشند؛
ب) جمیع علوم ملائکه و انبیا نزد ائمه علیهم السلام موجود است و هر امامی جمیع علوم امام قبل از خود را داراست؛
ج) روایاتی داریم که دلالت بر این دارند که ائمه علیهم السلام بر همه احتیاجات و اعمال بشر و بر احوال شیعیان آگاهی دارند، و حتی اگر بلا یا مصیبتی به آنان برسد آگاهند؛ یعنی به همه بلایا و منایا، (زمان و کیفیت‌ آنها) آگاهی دارند؛ همچنین به آن چه در دل انسان‌ها می‌گذرد، آگاهی دارند؛ در این زمینه امام زمان(عج) در توقیعی که برای شیخ مفید فرستاده فرمودند: «انّا نحیط علماً بانبائکم و لمایعزب عنّا شیءٌ من اخبارکم؛ به همه خبرهای شما آگاهیم و چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست.»
نکته آخر این که، اگرچه علم امام از ناحیه خداوند است، ولی بین علم خداوند و علم امام تفاوت وجود دارد؛ زیرا علوم الهی برای خداوند ذاتی و استقلالی است (علم بر اموری که بر ما غیب است، ذاتی خداوند است). به عبارت دیگر، تنها کسی که ذاتاً و به خودی خود بر همه امور آگاه است، خدای سبحان است و این بدان معنا نیست که پیامبرصلی الله علیه و آله، ائمه یا ملائکه به غیب علم نداشته باشند؛ بلکه علم دارند، اما علم آنها ذاتی نیست، بلکه تبعی است و به خواست پروردگار، عالِم‌اند.
سوتیتر
1. راوی می‌گوید: این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود:
«اما تقرأ کتاب الله عزوجل «وَ قُل اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، و هو والله علی بن ابی‌طالب؛ آیا کتاب خداوند عزوجل را نمی‌خوانی که می‌فرماید‌: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان، عمل شما را می‌بینند. به خدا سوگند! منظور از مؤمنان علی بن ابی‌طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) هستند.»
2. امام صادق علیه السلام هم می‌فرماید: « إنَّ الدُّنیا لَتَمَثَّلَ لِلإمامِ مِثل فَلقَه الجَوز فَلایَعزُبُ عَنهُ شَیءٌ... ؛ دنیا (آسمان و زمین) در نزد امام چون پاره گردویی حاضر و نمایان است و چیزی از او پوشیده نیست.»



. سوره توبه/105.
. تفسیر نمونه، ج8، ص125.
. کافی، ج1، ص171.
. الزام الناصب، ص6، روزگار رهایی، ص648.
. شیخ مفید، اختصاص، ص217.
. «السلام علیک یا عین الله فی خلقه»، (مفاتیح الجنان، دعای روز جمعه).
. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج50، ص155، ح42.
. حبیب‌الله طاهری، تحقیقی پیرامون امامت عامه وخاصه، ص76-85.
. محسن خرازی، بدایة المعارف، بحث صفات امام (علم امام).
. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج26، ص109، (حدود22 روایت نقل شده است).
. همان، باب 12، ص159 به بعد.
. همان، باب 8و9، ص132، 154.
. مهدویت، پرسش‌ها و پاسخ‌های، معاونت پژوهش مؤسسه آینده روشن.

دوماهنامه امان شماره 36