نشریه امان

(zdarani@yahoo.com)
اشاره
در بخش گذشته به بررسی مفهوم "مهدی" و دیگر عبارات مرتبط با مهدویت در لغتنامه‌های معروف غربی پرداختیم. در این بخش بررسی این مفاهیم را در دایره المعارف‌های غربی پی‌می‌گیریم.
ج- دایره المعارف‌ها

دایره المعارف ویکیپدیای انگلیسی
در این دایره المعارف واژه «مهدی» مفهومی آخرت شناختی و از پیشگویی‌های اسلام معرفی شده که در 7 یا 9 یا 19 سال پیش از روز قیامت به همراه عیسی ظهور می کند و جهان را از بی‌عدالتی، بدی‌ها و حکومت‌های ستم‌گرانه پاک می کند. همچنین به اهمیت و پایه‌ای بودن این عقیده نزد شیعه و ارتباط آن با امام دوازدهم شیعه اشاره می شود. پس از آن در بخش‌هایی مجزا عقاید فرقه‌های مختلف اسلامی در مورد مهدی را شرح می دهد.
در بخش دکترین اهل سنت، ابتدا به موافقان عقیده مهدویت اشاره می‌شود. در این دیدگاه، مهدی(عج)، به طور متوالی در احادیث سنی به عنوان تأسیس کننده خلافت معرفی شده است. او انسانی عادی است که از پدر و مادری عادی، زاده می‌شود. سپس به احادیثی از پیامبرصلی الله علیه و آله اشاره می‌شود که مهدی از خانواده پیامبر و هم‌نام وی‌ ـ که پدر وی هم هم‌نام پدر پیامبر است‌ ـ معرفی شده است. البته به نظر برخی از روشن‌ فکران مسلمان که مهدی(عج) را مصلحی که باعث اتحاد امت و اشاعه اسلام می‌شود، نیز اشاره می‌شود. دیدگاه دوم در میان اهل سنت در این مقاله متعلق به روشنفکرانی نوگراست که به کلی منکر عقیده مهدویت هستند. به عنوان مثال: جواد احمد قمیدی (1951 م) در یکی از کتب خود به ظهور مهدی(عج) هیچ اشاره‌ای نمی کند و دلیل این امر را ضعف احادیث مهدویت و یا ساختگی بودن آن‌ها می داند و با فرض صحت برخی از احادیث هم آن‌ها را در اشاره به برخی خلفا مانند: عمربن عبدالعزیز می‌شمارد. طبق نظر این گروه دیگر مهدی پس از این نخواهد آمد و در این زمان نباید منتظر وی بود.
در ارائه دکترین شیعه در باب مهدویت، به اساسی بودن این عقیده نزد شیعه اذعان می شود:
شیعه، مهدی را همان امام دوازدهم خود می داند که در سال 255 هجری (874 م) متولد شده و اکنون نیز زنده و در غیبت است. مقاله به نظر «موژان مؤمن» در مورد عقیده مهدویت در شیعه می پردازد که شیعیان عموماً مهدی را فردی جوان با قامتی معمولی و صورت و مو و محاسن زیبا می دانند که در سالی غیر فرد (زوج) در کنار خانه خدا ـ مقام ابراهیم ـ ظهور می کند و مردم با او بیعت می کنند. همراه او عده ای برگزیده نیز بازگشت می کنند و دشمنان وی توسط دجال تک چشم و سفیانی رهبری می شوند و پس از نبرد نهایی میان مهدی و دشمنان وی، او و پیروانش بر ظلمت غلبه می کنند و پس از چند سال از حکومت مهدی، عیسی نیز به زمین باز می گردد. پس از آن مقاله به روایاتی از کتب شیعه اشاره می کند که در آن به ویژگی‌های حکومت حضرت مهدی(عج) همچون فراگیری حکومت، اشراف کامل حضرت به تمام مردم عالم و یا برخی خصوصیات ظاهری ایشان اشاره می نمایند.
در ادامه مقاله به نقل از موژان مؤمن به رایج‌ترین علائم اشاره شده برای ظهور مهدی(عج) نزد شیعه اشاره می‌شود که عبارتند از:
• تقابل و جنگ مهدی(عج) با مسلمانانی که تنها در ظاهر مسلمانند، ولی در واقع پایبندی به احکام و قوانین اسلامی ندارند.
• وقوع دو مرگ سرخ (خونریزی) و مرگ سفید (بلا و مرض) پیش از ظهور مهدی(عج) که دو سوم مردم جهان را هلاک می کند.
• ظهور دجال تک چشم، سفیانی و یمانی.
• وقوع جنگی بزرگ در سوریه و نابودی آن.
• وقوع مرگ و ترس در عراق و نیز ظهور آتش در آسمان.
روایاتی از منابع اهل سنت نیز مورد اشاره قرار می‌گیرند که در آن‌ها مهدی(عج) از خانواده پیامبر معرفی شده که امر فرجش در یک شب اصلاح می‌شود و همان گونه که جهان از ستم پرشده، آن را مملو از عدل می‌نماید و هفت سال نیز حکومت می‌کند.
در ادامه نظر صوفیه در مورد مهدی(عج) هم مورد بحث قرار می گیرد و با نقل جمله‌ای از «ابن حجر هیتمی» که در مهدی(عج) نشانه بی ایمانی است؛ اعتقاد ایشان به مهدویت بیان می‎شود. همچنین در بخش قابل توجهی از مقاله، عقیده فرقه احمدیه (قادیانیه) که یکی بودن تجسم مهدی و عیسی و دیگر منجیان وعده داده شده، مورد بررسی قرار گرفته است.
مدعیان مهدویت در طول تاریخ بخش دیگری از مقاله را تشکیل می‌دهد. در این بخش «مختار» و ادعای او درباره «محمد حنفیه» به عنوان اولین حرکت صورت گرفته در تاریخ اسلام تحت واژه «مهدی» معرفی شده است. محمد بن عبدالله نفس زکیه، سید علی محمد باب(1819–1850) ، مهدی سودانی (1881)، میرزا غلام احمد قادیانی (1889) و نیز القحطانی (1979) از جمله افراد مورد اشاره به عنوان مدعیان مهدویت در این نوشتار هستند.
انتهای مقاله «مهدی» در ویکیپدیای انگلیسی نیز بسیار قابل توجه و تأمل است. این مقاله در انتها به جریانی می-پردازد که از نظر نویسنده چنان جایگاهی داشته که در این مقاله علمی بدان اشاره شود. جریان مربوط به مقاله‌ای است که فردی با نام «محمدرضا رستمی درون کلاه» (استاد دانشکده شیمی دانشگاه تربیت مدرس) در تاریخ ۳۰ فروردین ۱۳۸۹ برابر با ۱۹ آوریل ۲۰۱۱ منتشر می‌کند و در ذیل آن، نام خود و نام مبارک امام زمان(عج) را به عنوان نویسندگان آن معرفی می‌نماید.
این دایره المعارف در ذیل واژه «مهدویت» نیز به عقیده شیعیان دوازده امامی به مهدویت می‌پردازد و آن را عقیده و تلاش برای آمدن مهدی(عج) تعریف می‌کند و وی را احیا‌کننده مکتب و برقرارکننده عدالت از منظر شیعیان می‌شمارد. در ادامه نیز جمله‌ای از حجهت‌الاسلام پور سید آقایی مدیر موسسه آینده روشن در قم نقل می‌شود که «مهدویت یک شناسه و کد برای انقلاب و روح آن است.»
همچنین این دایره‌المعارف مقالاتی در زمینه مفاهیم آخرت‌گرایانه در اسلام، دجال و برخی عبارات مرتبط دارد.
دایره المعارف بریتانیکا
این دایره المعارف که بریتانیایی بوده و قدمت نسخه‌های کاغذی آن به 1768 میلادی می رسد ، در مورد مفاهیم مهدوی مطالب چندی عرضه کرده است. این منبع «مهدی» را مفهومی آخرت‌گرایانه در اسلام می‌داند که اشاره به نجات‌بخشی مسیحایی می‌کند که جهان را از عدالت و انصاف پر می‌نماید، مکتب صحیح را اعاده می‌کند و عصر طلایی 7، 8 یا 9 ساله در پایان جهان را راهبری می‌کند. قرآن (کتاب آسمانی مسلمانان) به او اشاره نکرده و اغلب در روایات غیر قابل اعتماد که از پیامبر اسلام نقل شده، به وی اشاره شده است. اگرچه در میان اهل سنت به ویژه متکلمین سوالاتی در مورد مهدی(عج) مطرح شده ولی این عقیده، باوری اساسی نزد شیعه محسوب می‌شود.
این دایره المعارف در ادامه می‌نویسد:
به نظر می‌رسد باور مهدویت در همان صده‌های نخستین پس از ظهور اسلام (قرن 7 و 8 میلادی) در میان پریشانی و تسلسل مکاتب و شورش‌های سیاسی، پیشرفت کرده باشد. به نظر می‌رسد، اولین بار در 686 میلادی «مختاربن ابوعبید ثقفی»، رهبر شورش مسلمانان غیر عرب در عراق، با بیعت کردن خود با فرزند علی، پسرعموی پیامبر و چهارمین خلیفه مسلمانان، این عقیده را مورد استفاده قرار داد. مختار اعتقاد داشت مهدی(عج) همان «الحنفیه» است که در قبر خود زنده بوده ولی در غیبت است و برای نابودکردن دشمنان خود ظاهر خواهد شد. در 750 میلادی نیز نهضت عباسیون از احادیث غیب‌گویانه رایج که مهدی را برخاسته از خراسان در شرق و با پرچم‌های سیاه می‌دانست، شکل گرفته و استفاده برد.
از دید نویسنده این مقاله در دایره المعارف بریتانیکا، اعتقاد به مهدی در زمان‌های بحرانی مورد تأکید و توجه بیشتری قرار گرفته به طور مثال پس از جنگ «لاس ناواس دتولوسا» در 1212 میلادی وقتی مسلمین قسمت اعظم اسپانیا را از دست دادند، مسلمانان اسپانیایی روایاتی منسوب به پیامبر را پخش کردند که در آن‌ها بازپس‌گیری اسپانیا توسط مهدی، پیشگویی شده بود. به همین ترتیب در هجوم ناپلئون به مصر نیز مردی با ادعای مهدویت در شمال آفریقا ظهور کرد.
در ادامه نیز مقاله به برخی مدعیان متأخر مهدویت اشاره می کند:
از آنجایی که مهدی اعاده‌کننده قدرت سیاسی و طهارت مذهبی اسلام دانسته می‌شود، انقلاب‌های اجتماعی بسیاری در جوامع اسلامی از این عنوان برای خود بهره برده‌اند. به طور ویژه شمال آفریقا بستر ظهور افراد تحت نام «مهدی» بوده است که از جمله این افراد می توام به «عبیدالله» مؤسس سلسله فاطمیون، «محمدبن تومَرت» پایه گذار حرکت «الموحدون» در مغرب در قرن 12 و نیز «محمد احمد سودانی» که در سال 1881 بر ضد حکومت مرکزی مصر قیام کرد، نام برد.
نکته‌ها:
• ارجاع بسیاری مقالات فوق به منابعی بازمی‌گردد که نه توسط شیعیان و حتی مسلمانان، بلکه توسط مستشرقین و روشنفکرانی نگاشته شده که نگاه خاص و مغرضانه در نوشتار آن‌ها هویداست. اسقف سابق اورشلیم رئیس بخش اسلام در لغتنامه مذاهب آکسفورد است و بسیاری مقالات را در حیطه شیعه‌شناسی در دایره‌المعارف‌هایی از جمله بریتانیکا و دایره‌المعارف جهان اسلام مدرن، دکتر موژان مؤمن، پزشک بهایی همکار دانشگاه آکسفورد انگلیس می‌نگارد . این نکته بسیار حائز اهمیت است که غرب با چه عینکی به معارف اسلامی و شیعه نگاه می‌کند.

تصویر موژان مؤمن، پزشک و محقق بهایی
• عدم ارائه مفاهیم اساسی در زمینه مهدویت و یا ارائه ناصحیح مطالب اساسی و در مقابل ارائه مطالبی بی‌اهمیت نکته دیگری است که در این مقالات به طور واضح دیده می‌شود.
• مقاله ویکیپدیا گرچه جامع‌تر به بحث مهدویت نگریسته، ولی از چند منظر قابل تأمل است: اول آنکه بسیاری از قسمتهای مقاله ـ به ویژه مواردی که قابل بحث هستند ـ به صورت گذرا و با کمترین ارجاع بیان شده است که از آن جمله می‌توان به مدت زمان حکومت حضرت، شیوه قیام، علائم ظهور و ... اشاره نمود. در درجه دوم دیدگاه شیعه در این مقاله به صورتی افسانه‌ای و اسطوره‌ای معرفی شده است به طوری که کمتر کسی با خواندن دیدگاه شیعه به طرف آن جذب شده و آن را حقیقی می‌انگارد.
• مقاله بریتانیکا از جهت گستردگی، ارجاعات و صحت مطالب درجه‌ای به مراتب ضعیف‌تر دارد و همان گونه که دیده می‌شود، بیش از آنکه به اصل باور مهدویت پرداخته شود، به مدعیان و قیام‌های صورت گرفته بر اساس این عقیده تأکید شده است و حتی اصل عقیده با ذکر عبارت «عدم اشاره قرآن و روایات معتبر به مهدی» مورد تشکیک واقع گردیده است.
ادامه دارد ...

پی‌نوشت:
*.دانش پژوه مرکز تخصصی مهدویت.
- http://en.wikipedia.org
برای بررسی بیشتر عملکرد، اهداف و موفقیت‌های این دایرة المعارف رایگان اینترنتی می‌توانید مقاله‌ای با نام «پرونده‌ای برای ویکی‌پدیا» که در آدرس زیر آمده مطالعه نمایید: http://forum.p30world.com/showthread.php?t=132144
- http://en.wikipedia.org/wiki/Mahdi
-Moojan Momen
- برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به آدرس زیر مراجعه نمایید:
http://harimeyas.com/tag/محمدرضارستمي درون كلاه.
- http://en.wikipedia.org/wiki/Mahdaviat
-http://www.corporate.britannica.com/?page_id=94
- "Las Navas de Tolosa
نام جنگی که در بین اعراب و مسلمانان به «معرکه العقاب» معروف است و نتیجه آن شکست مسلمین و خروج آن‌ها از سرزمین اسپانیا و آندلس بوده است. ر. ک به: http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Las_Navas_de_Tolosa
- http://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Tumart
, http://shamim.valiasr-aj.net/include/VIEW.php?bankname=VAGEHLIST&code=28&RADIF=21
- http://fa.wikipedia.org/wiki/ محمد احمد.
- http://bahaikipedia.org/Moojan_Momen (دایره المعارف عقاید و آیین بهاییت)
- مانند ارائه مقاله‌ای که نام نویسنده آن امام عصر(عج) درج شده بود.

زهیر دهقانی آرانی* ـ دوماهنامه امان شماره 37