برای حل مشکلاتی که جامعه منتظر در زمان غیبت امام عصر ـ ارواحنافداه ـ با آن رو به روست، نخست باید دانست که انسان‌ها در گرو انتخاب‌ها و تلاش‌های خویش هستند. یک جامعه می‌تواند نا امیدانه و یا به خاطر مبتلا شدن به روز مرّگی و منفعت طلبی‌های شخصی، در مقابل نارسایی‌های اجتماعی دست روی دست گذاشته و بی‌تفاوت باشد و می‌تواند، امیدوارانه و آگاهانه، اصلاح‌گری را برای جامعه خود برگزیند و با همکاری یکدیگر در رفع آن کوشش نماید.
عصر غیبت امام زمان(عج)، عصری است که به تعبیر سخنان ائمه بزرگوار ما، همراه با سختی‌ها و رنج‌هایی برای جامعه منتظر و انسان‌های مؤمن و مشتاق ظهور است؛ چرا که از سویی به خاطر عدم دسترسی به امام زمان(عج) و مدیریت رسمی و ظاهری وی و با وجود تمام زحمت‌هایی که منتظران و به ویژه نائبان و جانشینان عام او، یعنی علمای دین، متحمل می‌شوند، نارسایی‌هایی در مسیر رشد جامعه اسلامی به وجود می‌آید، و از سوی دیگر، حیله‌گری دشمنان قسم خورده اسلام و امام عصر(عج) مشکلات و اختلال‌هایی را در سطح جامعه اسلامی و مهدوی به وجود می‌آورد. حال سخن اینجاست که آیا باید دست روی دست گذاشت و شاهد ضررها و آسیب‌های مادی و معنوی جامعه منتظر شد و یا اینکه می‌توان در کم کردن و به حداقل رساندن این مشکلات تلاش نمود و در این صورت چه راهکاری قابل ارائه است؟
اگر بپذیریم که یک جامعه این قدرت را دارد که معضلاتش را کم کند و برای افزودن امکانات مادی و معنوی خود رشد و شکوفایی گام بردارد، برای کشف راه حل‌ها و راهکاری موفق از چه منابع معرفتی می‌تواند، کمک گرفت؟
برای یافتن پاسخ‌ها می‌توان به منابع زیادی از جمله عقل و اندیشه، مشاوره، تجربه‌اندوزی و غیره استفاده نمود؛ اما برای جامعه شیعه و منتظر امام زمان(عج)، منبع بسیار غنی و پرباری به نام سیره و سخن چهارده معصوم وجود دارد که مطالعه و درس آموزی از آن، برای یافتن راه‌های خروج از بن‌بست‌ها و دستیابی به کامیابی‌های فردی و اجتماعی، فوق العاده مؤثر است. در اینجا یکی از آن راه‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
سُنّت عقد برادری در صدر اسلام
در تقویم تاریخ اسلام، دوازدهم ماه مبارک رمضان یاد آور رویداد مهم «عقد اخوت» در بین جامعه اسلامیِ تازه شکل گرفته، توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله است. حضرت محمد صلی الله علیه و آله پس از سال‌ها تبلیغ در شهر مکه، به خاطر فشارهای روز افزون مشرکان مکه، ناچار می‌شود که به شهر «یثرب» که بعدها به «مدینه النبی» تغییر نام داد، هجرت کرده و مسلمانان دیگر را نیز به این هجرت فرا خواند. ایشان پس از ورود به مدینه، ایجاد جامعه اسلامی را مدّ نظر قرار داد؛ اما تحول در جامعه موجود و تبدیل آن به جامعه مطلوبی که محور تمام تصمیم‌گیری‌ها و تلاش‌ها، بندگی خدا و اطاعت از دستورهایش باشد، نیازمند صبر و بصیرت و اقدامات عملی بود.
یکی از اقدام‌های مهمی که رسول اعظم صلی الله علیه و آله در این جهت انجام داده‌اند، اجرای «عقد اخوت» بر پایه معرفت قرآنی «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه» بود. علت این امر هم، هجرت مسلمانانی بود که در مکه مورد شدید‌ترین آزارها واقع شده و همه دارایی خود را رها کرده و به مدینه آمده بودند از سوی دیگر، غالب مردم مدینه ـ که کشاورز بودند ـ از حداقل رفاه زندگی برخوردار بودند و از سوی دیگر، این جامعه نوپا تحت شدید‌ترین تحریم‌های اقتصادی قرار داشت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با اجرای پیمان برادری بین مهاجرین مکه و انصار مدینه، مهاجران را در کسب و کار انصار، شریک گردانید، به‌گونه‌ای که مهاجران بر پایه اصل انصاف، نیازمندی‌های خود را از برادر انصار خویش، بر‌می‌داشتند و مقام انصار نیز آن چنان رفعتی یافت که خداوند متعال در وصف آنها فرمود: «وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیهِمْ وَلَا یجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَه مِّمَّا أُوتُوا وَیؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَه وَمَن یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛ «و برای کسانی است که در این سرا [سرزمین مدینه] و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست میدارند، و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمیکنند و آنها را بر خود مقدّم میدارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شدهاند رستگارانند!»
متأسفانه این طرح جالب و کار آمد، بعد از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جایگاه خود را در میان مسلمانان تا حد زیادی از دست داد؛ ولی مروری بر روش زنگانی معصومین علیهم السلام نشان می‌دهد که ایشان همواره در صدد بودند تا جامعه‌ای مطلوب را بر پایه اخوت و برادری بنا نمایند. امام حسن مجتبی علیه السلام خطاب به مردی که ادعا می‌کرد شعیه علی علیه السلام است فرمود: «ای بنده خدا! تو از شیعیان علی نیستی، بلکه از دوستان اویی، شیعه علی... کسانی هستند که برادرانشان را بر خود ترجیح می‌دهند هر چند تنگدست باشند؛ ... و کسانی هستند که در احترام به برادران مؤمن خود به علی علیه السلام اقتدا می‌کنند.»
عقد برادری در مکتب تشیع که امتداد سنت نبوی است، و اعمال و آدابِ مناسبت‌های مختلف جایگاه خاصی دارد که مهم‌ترین آن در اعمال مستحبی روز عید غدیر است، به این صورت که دو مؤمن دست راست همدیگر را می‌گیرند و صیغه عقد أخوت را می‌خوانند.
پیمان برادری و کاهش مشکلات اقتصادی جامعه منتظر
گاهی در جامعه رفتارهایی مشاهده می‌شود که از روحیه منفعت طلبی شخصی یا قومیت گرایی برخاسته است که طبق آن، اشخاص تنها در جست‌وجوی سود بیشتری هستند. اگر به ریشه این رفتارها توجه کنیم، جاهلیت و یا تقلید کورکورانه از فرهنگ و مادی‌گرای غرب را عامل اصلی آن خواهیم یافت. این در حالی است که در فرهنگ ناب اسلامی، روابط برادرانه بین مؤمنان به عنوان یک حّق، معرفی شده است به گونه‌ای که امام صادق علیه السلام در پاسخ به ابو مأمون حارثی که از حقوق مؤمن پرسیده بود، فرمود: «از جمله حقوق مؤمن، دوستی قلبی او، مواسات و شریک کردن او در مالش، سرپرستی از خانواده‌اش در هنگام نبود (و مسافرت) او و یاری‌گری او در مقابل ستمگران است.» اگر جامعه بر پایه سنت زیبای «پیمان برادری»، سامان یابد، این امر موجب گردش سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی و موجب رشد اقتصادی و رفع فقر و ایجاد رابطه صحیح بین فقیر و غنی بر مبنای احترام، هم‌دردی، درک متقابل و احسان خواهد شد و این چنین است که می‌توان همچون جامعه صدر اسلام، در مدتی کوتاه در برابر جوامع و قدرت‌های دنیا پرست و ظالم، ایستاد و آنها را به چالش کشاند.
با مروری بر سیمای جهان در عصر ظهور امام زمان(عج)، ما شاهد اجرای چنین نگاه برادرانه‌ای هستیم تا جایی که آمده است: «در زمان ظهور، مؤمنان نسبت به همدیگر چنان هستند که هرگاه یکی از آنها نیازمند شد، به سراغ جیب برادر مؤمن خود می‌‌رود [و به اندازه نیازش بر می‌دارد] و او نیز می‌بیند و منع نمی‌کند.» اما باید دانست رسیدن جامعه مهدوی به چنین سطحی بدون تلاش شهروندان این جامعه میسر نمی‌شود.»
برای حل مشکلاتی که جامعه منتظر در زمان غیبت امام عصر ـ ارواحنافداه ـ با آن رو به روست، نخست باید دانست که انسان‌ها در گرو انتخاب‌ها و تلاش‌های خویش هستند. یک جامعه می‌تواند نا امیدانه و یا به خاطر مبتلا شدن به روز مرّگی و منفعت طلبی‌های شخصی، در مقابل نارسایی‌های اجتماعی دست روی دست گذاشته و بی‌تفاوت باشد و می‌تواند، امیدوارانه و آگاهانه، اصلاح‌گری را برای جامعه خود برگزیند و با همکاری یکدیگر در رفع آن کوشش نماید. مشکلات جامعه در اختیار ما و به نحوه موضع‌گری ما مربوط است، پس می‌توان آن را به حداقل برسانیم. درست مثل تحول فکری که به برکت نایب عام امام زمان(عج) یعنی امام خمینی(ره) در ایران پیش آمد که موجب انقلاب اسلامی و سرانجام پیروزی بر نظام شاهنشاهی شد. در قرآن کریم نیز تغییر در عملکرد و موضع‌گیری‌های یک جامعه در روند رشد و جذب نعمت‌های الهی، بسیار کار ساز معرفی شده تا جایی که می‌فرماید: « وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ...» ؛ « و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها، ایمان میآوردند و تقوا پیشه میکردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها میگشودیم.»
سخن آخر
همه آنچه که بیان شد از مسئولیت‌ها و وظایف دولتمردان در رابطه با معیشت و اقتصاد مردم، چیزی نمی‌کاهد، اما سخن در اینجاست که بهبود وضعیت اقتصادی علاوه بر تلاش و نظارت حکومت منتظر، نیازمند نگاه مهربانانه و روابط صمیمانه بین آحاد جامعه منتظر می‌باشد. امید است که همه مؤمنان در جامعه منتظر، با بازگشت به اصالت دینی و معارف آیینی خویش، دست در دست هم گذاشته و با ایجاد روحیه صمیت و همدلی و هم یاری، با ایجاد جامعه‌ای نمونه، لبخند رضایت را بر لبان مهدی موعود(عج) بنشاند.
*.کارشناس ارشد مهدویت.
1.سوره حجرات،10
.سوره الحشر، 9.
. البرهان فی‌تفسیر القرآن، ج4، ص 607.
. پاورقی: این عقد اخوت، تکالیفی را در بر دارد که مشتاقان می‌توانند به کتابهای مربوط، مراجعه کنند.
. کافی، ج2، ص171.
5.وسائل الشیعه، ج5، ص121.
6.سوره اعراف،96
حسن ملایی* ـ دوماهنامه امان شماره 37
