وقتی وسیله‌ای را خریداری می‌کنیم، اولین کاری که انجام می‌دهیم، بروشور آن را مطالعه می‌کنیم و طرز استفاده و بهره برداری از آن را مورد توجه قرار می‌دهیم؛ زیرا می خواهیم با آن وسیله زندگی راحت تر و بهتری داشته باشیم. قرآن کریم هم کتاب زندگی ماست و خالق عالم یعنی؛ خدای مهربان، انسان را بدون هدف و بدون برنامه رها نکرده است. خداوند تمام برنامه‌های زندگی را در این کتاب که کتاب زندگی بشر است آورده و راه و رسم زندگی را برای ما روشن ساخته است.
وقتی وسیله‌ای را خریداری می‌کنیم، اولین کاری که انجام می‌دهیم، بروشور آن را مطالعه می‌کنیم و طرز استفاده و بهره برداری از آن را مورد توجه قرار می‌دهیم؛ زیرا می خواهیم با آن وسیله زندگی راحت تر و بهتری داشته باشیم. قرآن کریم هم کتاب زندگی ماست و خالق عالم یعنی؛ خدای مهربان، انسان را بدون هدف و بدون برنامه رها نکرده است. خداوند تمام برنامه‌های زندگی را در این کتاب که کتاب زندگی بشر است آورده و راه و رسم زندگی را برای ما روشن ساخته است. بنابراین ما باید تلاش کنیم قرآن را در تمام صحنه‌های زندگی خویش وارد کنیم و از قرآن بالاترین بهره را ببریم. شاید با این مقدمه، سؤالی به ذهن شما بیاید که ما چگونه قرآن را وارد زندگی خود کنیم و با قرآن زندگی کنیم؟ برای پاسخ به این سؤال، خوب است ما کارهای یک شبانه‌روز خود را مورد بررسی قرار دهیم و آیات متناسب با زندگی خودمان را از قرآن استخراج کنیم.
خدایا! کی از خواب بیدار شوم و چه عملی انجام دهم؟
قرآن سحرگاهان( دل شب) را بهترین موقع بیداری می‌‌داند: وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ؛ «مؤمنین در سحرگاهان استغفار می‌‌کنند» و «وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ»؛ «و پاسی از شب را برای عبادت و بندگی بیدار باش». که در سایه عبادت شبانه انسان به مقامات بالای معنوی می‌‌رسد: «فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَه لَّكَ عَسَی أَن یبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» ؛ «و به سبب این عبادت ویژه به جایگاهی ستوده برانگیخته می‌شود.»
حافظ زیبا سروده است که:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
حالا که از خواب بیدار شدم اول چه کنم؟
«وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ»؛ «خدا را پیش از طلوع آفتاب ستایش کن». در آغاز روز خداوند را ستایش کن، زیرا زندگیِ دوباره‌‌ای به تو داده است. هرچه بیشتر خداوند را یاد کنیم زمینه هجوم افکار دیگر به ذهن ما کمتر خواهد شد؛ امام صادق علیه السلام فرمود: « هر چیزی حدی دارد جز ذکر خدا».
خدایا! آیا برای کارهای روزانه من برنامه‌ای هست؟
قرآن از مردم، عمران و آبادی زمین را خواسته که بدون کار و تلاش امکان پذیر نیست: «هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا» و او شما را از زمین به وجود آورد و از شما خواست در آن آبادانی کنید». کار وسیله تربیت جسم و روح، پرکردن ایام فراغت، مانع فساد و فتنه، عامل رشد و نبوغ و ابتکار، توسعه اقتصادی، عزت و خود‌کفایی و کمک به دیگران می‌‌باشد. قرآن به ما می‌گوید: «لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ» ؛ «برای مردان از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌ای است». پس به جای آرزوی آنچه که دیگران دارند، در پی کسب و تلاش بر آییم و به فضل و لطف خدا، چشم داشته باشیم که: «وَ أَن لَّیسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی»؛ «و اینکه برای انسان جز آنچه تلاش کرده[هیچ نصیب و بهره‌ای] نیست» و باید بدانیم ما موظف به سعی و تلاش هستیم، نه گرفتن نتیجه.
خدایا! با چه کسانی در ارتباط باشم؟ و با آن‌ها چگونه برخورد کنم؟
قرآن به زندگی اجتماعی ما اهمیت داده و در این زمینه به ما دستور می‌دهد: «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاه وَالْعَشِی»؛ «با کسانی که صبح و شام ، پروردگارشان را می‌خوانند باش». شرط شایستگی افراد برای مصاحبت و هم نشینی، ارتباط با خداست، لذا با « افرادِ با نماز» زندگی کن و با آن‌ها دوست شو و اگر خواستی ازدواج کنی با این گروه وصلت نما و در روابط اجتماعی با این افراد در ارتباط باش.
وقتی با چنین افرادی برخورد می‌کنید به آن‌ها سلام کنید که اجر سلام کننده بیشتر است: «فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَه»؛ «بگو سلام برشما، پروردگارتان رحمت را بر خود لازم و مقرر کرده است». و اگر آن‌ها به تو سلام کردند، جواب سلام آن‌ها را به بهترین وجه پاسخ بگو: «وَإِذَا حُییتُم بِتَحِیه فَحَیواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا»؛ «و هنگامی که به شما درود گویند، شما درودی نیکوتر از آن، یا همانندش را پاسخ دهید».
وقتی با دیگران برخورد می‌کنید لبخند بزنید: پیامبرصلی الله علیه و آله فرمودند: «برادرت را با روی باز و گشاده ملاقات کن.» و با یکدیگر مهربان باشید: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ» ؛ «[مسلمانان] در میان خودشان با یکدیگر مهربانند». یکدیگر را با نام نیک صدا بزنیم: «وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ»؛ با لقب‌های زشت و ناپسند یکدیگر را صدا نزنید [بد نشانه و علامتی است] اینکه انسانی را پس از ایمان آوردنش به لقب زشت نام‌گذاری کنند».
با دشمنانم که در طول روز مواجه می‌شوم، چگونه برخورد کنم؟
قرآن برای مقابله با دشمنان دستوراتی دارد و می‌فرماید: «هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ»؛ «آنان دشمنند پس از آنان حذر کنید».
«أَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفَّارِ؛ با کفار تند و شدید برخورد کنید». «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّه»، «آن چه توان دارید برای مقابله با دشمن آماده کنید». «لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَه مِّن دُونِكُمْ لاَ یأْلُونَكُمْ خَبَالاً»؛ «غیر خودی‌ها را محرم اسرار نگیرید که رعایت نمی‌کنند».
خدایا! گرسنه‌ام آیا دستوری برای غذا خوردنم وجود دارد؟
در قرآن دستوری کامل برای خوردن آمده است، خداوند به ما دستور می‌دهد که:
«یا أَیهَا النَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلاَلاً طَیباً»؛ «ای مردم! از آن چه [از انواع میوه‌ها و خوردنی‌ها] در زمین حلال و پاکیزه است بخورید».
خوردن در قرآن حساب و کتاب دارد و بعد از خوردن دستورهایی آمده است. مثلاً:
«كُلُواْ مِن طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُواْ»؛ «بخورید و شکر کنید.»
«كُلُوا مِن طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا»؛ «بخورید و طغیان نکیند.»
«كُلُوا مِنَ الطَّیبَاتِ وَاعْمَلُوا»؛ «بخورید و کار شایسته انجام دهید.»
«كُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا»؛ «بخورید و به دیگران هم اطعام کنید.»
«کلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ»؛ «بخورید، ولی اسراف نکنید.»
«كُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَرْضِ مُفْسِدِینَ»؛ «بخورید و در زمین فساد نکنید.»
« ُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ»؛ «بخورید و دنباله رو شیطان نباشید.»
همچنین در حدیثی آمده است: «خداوند، رزق مردم را از حلال معین‌کرده است، هر کس که به حرام روی آورد از سهم حلال او کم خواهد شد».
خدایا! بخشی از زندگی من خانواده من است، آیا در مورد آنان برایم دستوراتی دارید؟
قرآن به این امر مهم هم اهتمام داشته و دستوراتی برای ما دارد از جمله می‌فرماید:
«إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِینَ»؛ «مردان خدا در مورد خانواده دغدغه دارند و بی تفاوت نیستند». تا جایی که به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «یا أَیهَا النَّبِی قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ»؛ ای‌پیامبر! به زنان و دختران خود و سپس زنان مؤمنان بگو...»
مرد نسبت به سرنوشت فکری و دینی خانواده خود مسئول است و تنها رعایت امور مادی آنان کافی نیست. لذا لقمان حکیم به فرزندش می‌گوید: «یا بُنَی أَقِمِ الصَّلَاه وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»؛ «فرزندم نماز را به پادار و امر به معروف کن.» و در جای دیگر می‌فرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاه وَاصْطَبِرْ عَلَیهَا»؛ «اهل خود را به نماز فرمان ده و بر آن پایداری کن».
این امر به قدری مهم است که پیامبر خود به آن سفارش می‌فرمود: «و کان یا مراهله بالصلاه؛ پیامبر همواره خانواده‌اش را به نماز سفارش می‌کرد.» پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمودند: «همین که فرزندتان به هفت سالگی رسید، آنان را به نماز فرمان دهید و همین که نه ساله شدند، سخت‌گیری تا مرز تنبیه بدنی مانعی ندارد و بستر آنان را در ده سالگی جدا کنید.»
امر خانواده از دیدگاه قرآن به قدری مهم است که در آیه‌ای این گونه می‌فرماید:
»إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یوْمَ الْقِیامَه«؛ «زیانکاران واقعی کسانی هستند که خود و خانواده‌شان در قیامت با‌خته‌اند».
در جای دیگر آمده است که: «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِیكُمْ نَارًا»؛ «خود و خانواده خود را از آتش حفظ کنید».
وقتی از کار و برنامه‌های روزانه خسته شدم، برای خواب و استراحتم چه برنامه‌ای داشته باشم؟
قرآن این بخش را هم فراموش نکرده و در این زمینه به آیاتی اشاره کرده است از جمله: «وَمِنْ آیاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ»، و از نشانه‌های الهی، خواب شما در شب و روز است». خواب از نعمت‌های بزرگ الهی است و اصل خواب در شب است. لذا فرمود:
«وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ اللَّیلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا»؛ اوست خدایی که شب را برای شما پوشش و خواب را برای شما مایه آرامش قرار داد».
پدیده شب، یک نعمت الهی برای بشر است و تاریکی و سکوت در ایجاد آرامش مؤثر است. همچنان که وجود نور در تلاش وجنب وجوش انسان مؤثر است. در این آیه، شب، حافظ جسم و سلامت انسان است و تعبیر به لباس شده همان طور که لباس حافظ بدن است.
نتیجه سخن
سعی کنیم آیات قرآن را درخانواده و در بین دوستان و در لحظه‌های زندگی روزانه وارد کنیم و سراسر زندگی خود را رنگ معنوی ببخشیم، و قرآن را تنها برای رفتن به خانه نو، رفتن به سفر و سر سفره عقد نیاوریم؛ بلکه با مراجعه به قرآن از داروخانه معنوی آن برای دردهای زندگیمان استفاده کنیم و بهترین داروها را از آن انتخاب کنیم که قرآن: «هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَه لِّلْمُؤْمِنِینَ»؛ و برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است».
- ذاریات، 18.
- اسراء، 79.
-همان.
- طه، 130.
- میزان الحکمه، واژه «ذکر».
- هود، 61
- نساء، 32.
-نجم، 39.
- کهف ، 28.
انعام، 54.
- نساء، 86.
- کافی ج 2ص103.
- فتح ، 29.
- حجرات، 11.
. منافقون، 4
. فتح، 29
. انفال، 60
. آل‌عمران، 118
. بقره، 168 و مائده، 88
. بقره، 172
. طه، 81
. مومنون، 51
. حج، 28
. اعراف، 31
. بقره، 60
. انعام، 142
. پرتوی از نور ص 473 از تفسیر اطیب البیان.
. طور، 26
. احزاب، 59
. لقمان، 17.
. طه، 132.
. تفسیر نور، ج10، ص 129؛ بحار الانوار، ج 85، ص 134.
. زمر، 15
. تحریم، 6
. روم، 23.
. فرقان، 47.
. اسراء، 82.
مسعود حکیمیان ـ دوماهنامه امان شماره 37
