بی‌گمان شخصیت انسان‌ها متأثر از رفتارهایی است که در زندگی انجام می‌دهند. این رفتارها، براساس آموزه‌های دینی، دارای اعتبار و ارزش متفاوتی خواهند بود. از نگاه آیات و روایات معصومان علیهم السلام برترین انسان‌ها، کسانی هستند که با رفتار خود، اسباب خوشنودی پروردگار جهانیان را فراهم می‌آورند.
بی‌گمان شخصیت انسان‌ها متأثر از رفتارهایی است که در زندگی انجام می‌دهند. این رفتارها، براساس آموزه‌های دینی، دارای اعتبار و ارزش متفاوتی خواهند بود. از نگاه آیات و روایات معصومان علیهم السلام برترین انسان‌ها، کسانی هستند که با رفتار خود، اسباب خوشنودی پروردگار جهانیان را فراهم می‌آورند.
در این نوشتار کوتاه، برآنیم بخشی از رفتارهای عصر انتظار را که موجب این همه عظمت می‌شود به اختصار بررسی کنیم.
وظایف انسان‌ها در این دوران، به دو دسته تقسیم می شود:
الف. وظایف عامّ
این وظایف، در سخنان معصومان علیهم السلام در شمار بایسته‌های عصر انتظار یاد شده است؛ امّا ویژه این دوران نیست و لازم است در همه زمان‌ها انجام شود. شاید ذکر آن‌ها در شمار وظایف دوران غیبت، به سبب تأکید بوده است. برخی از این وظایف بدین قرار است:
1. شناخت امام هر زمان
از وظایفی که در هر زمان، به ویژه در عصر غیبت برای پیروان آموزه‌های اسلامی مورد تأکید و سفارش واقع شده، تحصیل شناخت و معرفت درباره امام آن زمان است.
امام صادق علیه السلام خطاب به فضیل فرمود:
امام خود را بشناس كه اگر امام خود را شناختی، دیر و زود شدن این امر، آسیبی به تو نخواهد رساند... .[3]
بی‌گمان، شناخت امام، از شناخت خداوند متعال جدا نیست؛ بلكه یكی از ابعاد آن است؛ چنان‌كه در دعای شریف معرفت، به خداوند متعال عرض می‌کنیم:
اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَكَ لَمْ أَعْرِفْ حجّتكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حجّتكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حجّتكَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی؛[4]
خدایا! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانی، پیامبرت را نمی شناسم. خدایا! رسول خود را به من بشناسان که اگر رسول خود را به من نشناسانی، حجّت تو را نمی‌شناسم. خدایا! حجّتت را به من بشناسان که اگر حجّت خود را به من نشناسانی، از دین خود گمراه می‌شوم.
از روایات معصومان علیهم السلام به روشنی استفاده می‌شود كه در بندگی خدای متعال، همه فضیلت‌ها و ارزش‌ها به داشتن معرفت امام علیه السلام و ملتزم‌شدن به آن بر می‌گردد؛ به طوری كه اگر كسی این اكسیر گرانقدر را در اختیار داشته باشد، از نگاه آن چه مطلوب خداوند متعال است، هیچ كمبودی ندارد.
2. پایداری بر حبّ اهل بیت علیهم السلام
یکی از وظایف مهم ما در هر عصر و زمان، محبت و دوستی با اهل بیت پیامبر صل الله علیه و آله و سلم به عنوان دوستان خداوند است. در دوران غیبت واپسین پیشوای معصوم، به سبب پنهان‌زیستی امام ممکن است عواملی انسان را از این وظیفه مهم دور سازد؛ از این رو در روایات، سفارش شده است که بر محبت به آن انوار مقدس، پایدار باشیم.
3. پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی
پروای الهی در همه زمان‌ها لازم و واجب است؛ اما در دوران غیبت، اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که در این دوران، عوامل فراوانی دست به هم داده است تا انسان‌ها را به بیراهه کشانده، گمراه سازند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
همانا برای صاحبالامر غیبتی هست؛ پس بنده تقوای الهی پیشه نماید و به دین او چنگ زند.[5]
آن حضرت همچنین فرمود:
هر کس شاد می‌شود از آن که از یاران قائم باشد، پس باید پرهیزگار بوده، به نیکویی‌های اخلاقی عمل كند؛ در حالی که منتظر است. پس اگر از دنیا برود و پس از آن، قائم قیام نماید، پاداشی مانند آن کس که قائم را درک كند، خواهد داشت. پس کوشش کنید و منتظر باشید. گوارایتان باد ای گروه مورد رحمت الهی واقع شده!. [6]
4. پیروی از دستورهای امامان علیهم السلام
از آن‌جا که تمام امامان علیهم السلام نور واحد هستند، دستورها و فرموده‌های ایشان نیز یک هدف را دنبال می‌کند؛ بنابراین پیروی از هر کدام، پیروی از همه آن‌ها است و در زمانی که یکی از آن‌ها در دسترس نیست، دستورهای دیگران چراغ راه هدایت است.
امام صادق علیه السلام در پاسخ كسی كه گفت: «شنیدهایم كه صاحب الامر غایب خواهد شد؛ پس چه كنیم؟» فرمود:
چنگ بزنید به آنچه [از پیشوایان قبل] در دستتان است، تا این كه امر بر شما آشكار شود.[7]
5. دستگیری از ضعیفان و فقیران
کمک به ضعفا و محرومان در همه زمان‌ها کاری بس ارزشمند است و در دین اسلام به آن سفارش شده است؛ اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد.
امام باقر علیه السلام فرمود:
...هر آینه قوی شما ضعیفتان را كمك كند و ثروتمندتان بر فقیرتان عطوفت ومهربانی نماید و فرد برای برادر دینی خود... خیرخواهی نماید. پس اگر شخص در این حال از دنیا رفت پیش از آن‌كه قائم ظهور كند، شهید از دنیا رفته است... .[8]
البته این فقر گاهی فقر اقتصادی و گاهی فقر فرهنگی و معنوی است.
ب. وظایف ویژه
اما وظایف خاص، وظایفی است که به نوعی با غیبت حضرت مهدی علیه السلام در ارتباط است.
1. دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
در روایات فراوانی از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلمبه محبت و دوستی با اهل بیت علیهم السلام و دشمنی با دشمنان ایشان تأکید شده و این، به همه زمان‌ها مربوط است؛ امّا در برخی روایات به صورت ویژه به دوستی با دوستان حضرت مهدی علیه السلام و دشمنی با دشمنان آن حضرت سفارش شده است.
امام باقر علیه السلام از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم روایت می‌كند كه فرمود:
خوشا بر احوال كسی كه قائم اهل بیت مرا درك كرده و در غیبت و پیش از قیامش، پیرو او باشد؛ دوستانش را دوست بدارد و با دشمنانش دشمن باشد. چنین كسی، روز قیامت از رفقا و دوستان من و گرامیترین امت من خواهد بود[9].
2. صبر بر سختیهای دوران غیبت
امروزه کم نیستند افرادی که به دلیل‌هایی، باور به آن امام غایب و یاد آن حضرت را بر نمی‌تابند. در این راه از هرگونه ایجاد مانع و اذیت و آزار فرو نمی‌گذارند. از آن‌جا که یکی از آموزه‌های مهم دینی صبر بر مشکلات و مصیبت‌ها است. لازم است در این دوران، بیش از هر زمان دیگر در برابر این مشکلات و مصیبت‌ها شکیبایی داشته باشیم.
عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول گرامی اسلام صل الله علیه و آله و سلم فرمود: «پس از سپری‌شدن دوران شما، مردمی بر سر کار خواهند آمد که هر فرد آنان، پاداش پنجاه تن از شما را داراست.» عرض کردند: «ای رسول خدا! ما در جنگ بدر و احد و حنین در رکاب شما جنگیدیم و درباره ما آیاتی از قرآن نازل شد.» فرمود: «اگر شما آن چه را آن‌ها تحمّل کردند متحمّل شوید، از صبر و شکیبایی آنان برخوردار نخواهید بود».[10]
امام حسین بن علی علیهما السلام فرمود:
...اما صبر‌كننده بر اذیت و تكذیب در غیبت او، بسان مجاهدی است كه با شمشیر در ركاب پیامبر اكرم صل الله علیه و آله و سلم با دشمنان مبارزه كند[11].
3. دعا برای فرج حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
دعا و نیایش در فرهنگ اسلامی جایگاه والایی دارد. یکی از مصادیق دعا می‌تواند رفع گرفتاری‌های همه انسان‌ها باشد. در نگاه شیعه، این مهم تحقق نمی‌یابد، مگر زمانی که واپسین ذخیره الهی از پس پرده غیبت بیرون آمده جهان را به نور خود روشن سازد؛ از این رو است که در برخی روایات سفارش شده است برای فرج و گشایش، دست به دعا برداریم.
آری؛ کسی که در انتظار آمدن مولای خود به سر می برد، از خداوند تعجیل امر فرج او را درخواست خواهد کرد؛ به‌ویژه آن‌که بداند با فرج و ظهور او زمینه هدایت، رشد و کمال جامعه بشری به طور کامل فراهم می‌شود. در روایت است که خود آن حضرت در بخشی از توقیع شریف فرمود:
وَاَكثِرُوا الدُّعاء بِتَعجیلِ الفَرَجِ؛
وبرای تعجیل فرج بسیار دعا كنید.[12]
البته هر کس می‌داند سفارش امام به دعا ، فقط ادای کلمات و لقلقه زبان نیست ـ گرچه خواندن دعا هم ثواب مخصوصی دارد ـ بلکه منظور توجه قلبی دائم به معنا و مفهوم این دعا و توجه به این است که در دوره غیبت، امر دین و دینداری و اعتقاد صحیح به غیبت و امامت، کار دشواری است که فقط از آدم اهل یقین و با استقامت ساخته است.[13]
4. آماده باش دائمی
از مهم‌ترین وظایف در دوران غیبت، آمادگی دائمی و راستین است.
امام باقر علیه السلام ذیل آیه شریف «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»؛ فرمود:
اصْبِرُوا عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَدُوَّكُمْ وَ رَابِطُوا إِمَامَكُمْ المنتظر؛[14]
بر انجام واجبات، شکیبایی کنید و در برابر دشمنان، یکدیگر را یاری نمایید و برای یاری پیشوای منتظَر، همواره آمادگی خود را حفظ کنید.
5. بزرگداشت نام و یاد آن حضرت
یکی از مسؤولیت‌های شیعه درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این دوران، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت است. این بزرگداشت، جلوه‌های فراوانی دارد. از تشکیل نشست‌های دعا و نیایش گرفته تا اقدام‌های فرهنگی و ترویجی و از تشکیل حلقه‌های بحث و گفت‌وگو گرفته تا پژوهش‌های بنیادین و سودمند، همه و همه می‌تواند در راستای اعتلا به این نام بزرگ باشد.
6. پیروی و تبعیت از علمای راستین
یكی از وظایف دوران غیبت پیروی از علمای راستین یا نواب عام است كه در دستورات پیشوایان الهی آمده است. امام زمان خود فرمودند: در آینده به راویان احادیث ما (عالمان دینی) مراجعه كنید؛ زیرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آن‌ها هستم. [15]
7. حفظ پیوند با مقام ولایت
حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و تجدید دائمی عهد و پیمان یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد.
هر آن‌که جانب اهل وفا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
امام باقر علیه السلام درباره ثابت قدمان بر امر ولایت فرموده است:
زمانی بر مردم آید که امامشان غیبت کند. خوشا بر افرادی که آن زمان، بر امر ما ثابت بمانند. کمترین ثوابی که برای آن‌ها خواهد بود، این است که باری تعالی به آن‌ها ندا کرده و فرماید: «ای بندگان و ای کنیزان من! به نهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید؛ پس به ثواب نیکوی خود شما را مژده می‌دهم و شما بندگان و کنیزان حقیقی من هستید. از شما می‌پذیرم و از شما در می‌گذرم و برای شما می‌بخشم و به واسطه شما باران بر بندگانم می‌بارم و بلا را از آن‌ها بگردانم و اگر شما نبودید، بر آن‌ها عذاب می‌فرستادم... . [16]
شکی نیست که امامان معصوم علیهم السلام سخنی از نزد خود نمی‌گویند و آنچه در این سخن بدان اشاره فرموده‌اند بر گرفته از علومی است که از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم و آن حضرت نیز از وحی الهی دریافت کرده است؛ بنابراین جای هیچ تردیدی باقی نخواهد ماند.
بنابراین یکی از کارهایی که این پیوند را ناگسستنی می‌کند، تجدید عهد هر روزه با آن یار سفر کرده است. در این‌باره سفارش شده است در پگاه هر روز، زانوی ادب مقابل ساحت آن امام همام بر زمین نهاده، به دستور امام صادق علیه السلام این عهدنامه را نجوا كنیم. اگر كسی چهل صبح چنین کند، امید است از یاران آن حضرت باشد. دعایی که این گونه آغاز می شود:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَای صَاحِبَ الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه الشریف أَینَمَا كَانَ وَ حَیثُمَا كَانَ مِنْ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَی وَ عَنْ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی التَّحِیه وَ السَّلَامَ عَدَدَ خَلْقِ اللَّهِ وَ زِنَه عَرْشِ اللَّهِ...؛[17]
1. عضو هیت علمی پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی
[2]. امام سجّاد علیه السلام در این‌باره فرمود: «مردم زمان غیبت آن امام که معتقد به امامت و منتظر ظهور او هستند، از مردم هر زمانی برترند؛ زیرا خداوند عقل و فهم و معرفتی به آن‌ها داده که غیبت، نزد آنان به منزله مشاهده است ...»؛ شیخ صدوق، كمالالدین و تمام النعمه، ج1، ص319، ح2.
[3] . شیخ کلینی، کافی, ج 1، ص 371، ح 2.
[4]. همان، ص 342 ، باب فی الغیبه، ص 335.
[5] . همان، ص 336؛ شیخ صدوق، كمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 51.
[6] . نعمانی، الغیبه، ص200.
[7] . شیخ طوسی، كتاب الغیبه، ص 159، ح 5 و 4.
[8] . طبری آملی، محمد بن ابی القاسم ، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، ص 113.
[9] . شیخ صدوق، كمالالدین و تمام النعمه، ج 1، ص 286، ح 2.
[10] . شیخ طوسی, کتاب الغیبه, ص456؛ الخرائج و الجرائح, ج3, ص1149.
[11] . شیخ صدوق, كمالالدین و تمام النعمه، ج 1، ص 317، ح 3؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 68، ح 36.
[12] . همان، ج 2، ص 483، ح 4.
[13] . سعادت پرور، علی، ظهور نور، ص103.
[14] . نعمانی, الغیبه، ص199.
[15] . طبرسی، احتجاج، ج 2، ص 469.
[16] . شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج1، ص330، باب 31، ح15.
[17]. كفعمی، ابراهیم بن علی ، مصباح کفعمی، ص550 نیز ر.ک: شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان.
خدامراد سلیمیان[1] ـ دوماهنامه امان شماره 6
