حكومت، در اصطلاح سیاسی، بیانگر قوه حاكمه یك جامعه می‌باشد. هرچند در مواردی حكومت با دولت مترادف به كار رفته است، حكومت از دولت متمایز می‌باشد. حكومت، صرفاً بیانگر ساختار قدرت در جامعه و ویژگی‌های هیأت حاكمه است؛ از این جهت، حكومت، بیانگر ادعای حق حكمرانی در جامعه می‌باشد.
مفهوم‌شناسی حكومت
حكومت، در اصطلاح سیاسی، بیانگر قوه حاكمه یك جامعه می‌باشد. هرچند در مواردی حكومت با دولت مترادف به كار رفته است، حكومت از دولت متمایز می‌باشد. حكومت، صرفاً بیانگر ساختار قدرت در جامعه و ویژگی‌های هیأت حاكمه است؛ از این جهت، حكومت، بیانگر ادعای حق حكمرانی در جامعه می‌باشد. چنین ادعایی، به صورت‌های مختلفی مطرح می‌شود. گاه چنین ادعایی، صرفاً ناشی از سنت‌های یك جامعه است؛ گاه بر اساس داعیه‌های دینی و الهی صورت می‌پذیرد. چنین حكومت‌هایی، حكومت دینی خوانده می‌شود. برخی حكومت‌ها، صرفاً براساس قرارداد اجتماعی یا قانون وضع شده شكل گرفته‌اند. چنین حكومت‌هایی دموكراتیك یا مردمی خوانده می‌شوند؛ گاه حكومت‌ها صرفاً براساس ادعای حق موروثی شكل می‌گیرند، گاهی نیز حكومت‌ها مبتنی بر زور و دیكتاتوری هستند. در هر كدام از این حكومت‌ها، نوعی ادعای حق حكمرانی بر مردم وجود دارد؛ اما آن‌ها هر كدام به شیوه‌ها و مبانی مختلف چنین ادعایی را مطرح می‌كنند.
الهی بودن حكومت مهدوی
در باب حكومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باید گفت مبنای چنین حكومتی براساس حق الهی است؛ از این رو حكومت مهدوی، حكومتی الهی است. در روایات اسلامی بر این امر تصریح شده است. امامت از منظر شیعی، منصبی الهی است كه توسط خداوند تعیین شده و پیامبر گرامی اسلام، مامور ابلاغ آن می‌باشد:
(یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیكَ مِنْ رَبِّك).[1]
عدم ابلاغ آن نیز به معنای عدم انجام وظیفه رسالت خواهد بود. در قرآن كریم نیز بر این امر تصریح شده است:
(وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ (5))[2]
طبق این آیه، این اراده قطعی و تخلف ناپذیر الهی است كه حكومت آخر زمان از آن امامان حق باشد. در روایات اسلامی نیز بر الهی بودن منصب حكومت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف تصریح شده است.
در مهم‌ترین روایتی كه از پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه و آله و سلم نقل شده، آن حضرت بر مبعوث شدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از جانب خداوند تصریح كرده است. طبق این حدیث، اگر از عمر جهان جز یك روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را چنان طولانی خواهد كرد، تا فردی از فرزندان آن حضرت از جانب خداوند مبعوث شده و زمین را از عدل و داد پر نماید؛ چنان‌كه از ظلم و جور پر شده است. این روایت، تأكید بر مأموریت الهی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از سوی خداوند را می‌رساند.
جهانی بودن حكومت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف
حكومت در طول تاریخ، به گونه‌های مختلفی تقسیم شده است. یكی از این تقسیمات، تقسیم‌بندی آن به لحاظ قلمرو و گستره آن می‌باشد. به لحاظ قلمرو، می‌توان حكومت‌ها را به سه گونه اصلی حكومت‌های شهر محور، حكومت‌های ملی و حكومت‌های جهانی تقسیم كرد. حكومت‌های شهر محور، بیشتر در عصر باستان ـ به‌ویژه در یونان باستان ـ تحقق داشته‌اند. نظام‌های قبیله‌ای نیز شكل بومی و دیگری از این حكومت‌های كوچك محسوب می‌شود. این‌ها همگی قلمرو محدودی داشته و در شهر یا قبیله محدود می‌شدند.
گونه دیگر حكومت، حكومت‌های ملی است. حكومت‌های ملی، غالباً محصول دوران مدرن هستند. این حكومت‌ها قلمرو خویش را براساس مفهوم جدیدی از ملیت بنا گذاشتند كه از مفاهیم عمده در انقلاب فرانسه بوده است. پس از پیروزی انقلاب فرانسه، به تدریج دولت‌های ملی با شعار ملی‌گرایی شكل گرفته و ساكنان یك سرزمین با قلمرو معین با زندگی تحت یك حكومت مشترك، نمونه حكومت‌های ملی را ارائه كردند. در این حكومت‌ها، مبنای وفاداری در جامعه، به جای سنت‌های گذشته و نسبت‌های قبیلگی و خونی، بر پذیرش زندگی در یك قلمرو جغرافیایی مشترك استوار بوده است.
حكومت‌های جهانی، داعیه حكومت و زندگی در قلمرو فراگیر جهانی را دارند. در گذشته برخی حكومت‌ها چنین شعاری را مطرح می‌كردند؛ مانند قلمرو امپراتوری اسكندر مقدونی كه سعی داشت آن را تا اقصا نقاط جهان گسترش دهد. امپراتوری‌های دیگری نیز در طول تاریخ بوده‌اند كه داعیه حكومت بر سراسر جهان را داشته‌اند؛ اما آن‌ها غالبا نتوانستند چنین آرزویی را محقق سازند.
البته در طول تاریخ، اندیشه‌ها و مكاتبی نیز بوده است كه در عمل، فرصت تحقق ایده‌های خویش را نداشتند؛ اما در مقام اندیشه و نظر، خواهان تشكیل حكومت جهانی بودند. قدیمی‌ترین اندیشه‌های حكومت جهانی را می‌توان در اندیشه جهان وطنی[3] رواقیون در یونان قبل از مسیحیت دانست. ادیان نیز در صدد تشكیل حكومت جهانی بودند. از ادیانی كه فرصت تشكیل حكومت را به دست آوردند، اسلام چنین داعیه‌ای را به صورت علنی و آشكار مطرح كرده است. تعالیم اسلامی مخاطب خود را جهانیان قرار داده است:
(وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ (107))[4]
سیره عملی پیامبر اسلام صل الله علیه و آله و سلم نیز دعوت جهانیان بوده است. ارسال سفیران مخصوص به سوی حاكمان زمان خویش، خود نشانة بارز این امر بوده است. خداوند نیز امت اسلامی را امت واحد یاد كرده و تنها دین حق را دین اسلام خوانده است.
هرچند حكومت فراگیر جهانی اسلام در گذشته تحقق نیافت، در تعالیم اسلامی مطرح شده است كه در آینده حتماً چنین حكومتی محقق خواهد شد. تعابیر مختلفی در متون اسلامی وجود دارد كه بر این امر تصریح كرده است. نمونه‌ای از این تعابیر را بررسی می‌كنیم:
1. تعبیر «ارض»: یكی از این تعابیر، استفاده از كلمه «ارض» در قرآن و حدیث می‌باشد. در قرآن كریم، بیش از 400 بار از تعبیر ارض استفاده شده است كه همگی آن‌ها بیانگر كلیت كره خاكی است. در آیاتی كه بر ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و حكومت وی دلالت دارند، نیز از تعبیر ارض استفاده شده است. نمونه بارز آن عبارت است از:
(وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُها عِبادِی الصَّالِحُونَ (105)).[5] طبق این آیه، صالحان، وارثان كل زمین خواهند بود.
2. پیروزی اسلام بر تمام ادیان: یكی از ادله جهانی بودن حكومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف غلبه اسلام بر تمامی ادیان باطل خواهد بود. طبق آیه شریف 33 سوره توبه، خداوند در صدد غلبه بخشیدن دین اسلام بر تمام ادیان دیگر بوده است:
(هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ (33)). [6]
این آیه، عیناً در سوره صف تكرار شده است و با تفاوت جزیی در پایان آیه، در سوره فتح آمده است. براساس این آیه، خداوند، پیامبر خویش را با هدایت و دین حق ارسال كرده است تا آن را بر تمام ادیان غالب كند. بدون تردید، چنین امری تاكنون محقق نشده است و طبق روایات اسلامی، در دولت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف محقق خواهد شد.
3. خلافت صالحان بر زمین: در سوره نور، خداوند چنین وعده‌ای را مطرح كرده است:
(وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض)[7] طبق این آیه، خداوند وعده داده است مؤمنان دارای عمل صالح را حاكم بر زمین قرار دهد.
4. پر شدن زمین از عدل و داد: از ادله دینی برای جهانی بودن حكومت مهدوی، تعبیر به «یملأ» در روایات اسلامی است. طبق این روایات، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف زمین را ـ پس از آن‌كه از ظلم و جور پر شده است ـ از عدل و داد پر خواهد كرد.
این‌ها نمونه‌ای از ادله دینی برای جهانی بودن حكومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌باشد. البته باید توجه داشت در این زمینه، ادله عقلی و كلامی گسترده‌ای وجود دارد كه به تناسب فرصت، صرفاً به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره شد. در شماره بعد، تلاش خواهیم كرد ویژگی‌های دیگر حكومت جهانی مهدوی را بررسی نماییم.
________________________________________
[1]. مائده: 67.
[2]. قصص: 5.
3. Cosmopolitanism.
[4]. انبیاء: 107.
[5]. انبیاء: 105.
[6]. توبه، 33.
[7]. نور: 5.
[مجله شماره 7 : - مقالات]
دكتر غلام رضا بهروز لك ـ دوماهنامه امان شماره 7
