نشریه امان

اشاره:

در ادامۀ سلسله نوشتارهای مربوط به سیاست و مهدویت، در صدد هستیم به تبیین مبانی مشروعیت حكومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بپردازیم. هر چند در این مجال، فرصت کافی برای بحث مبسوط دربارۀ مشروعیت سیاسی حکومت آن حضرت، وجود ندارد، اما سعی خواهیم کرد به صورت اجمال و با بیانی ساده، کلیات نگرش اسلامی به مشروعیت سیاسی آرمان‌شهر مهدوی را به تصویر بکشیم.

طرح مسأله

مشروعیت سیاسی از جمله مفاهیم کلیدی در مباحث سیاسی است. این مسأله به مبانی یک نظام سیاسی بر می‌­گردد و به آن، اعتبار می‌دهد. یک نظام سیاسی فاقد مشروعیت، اعتبار خود را از دست داده و فرامین و احکام وی برای مردمان خویش، الزامی نخواهد بود. در این صورت، یک نظام سیاسی نیز نخواهد توانست ادعای استفادۀ انحصاری از قدرت را در یک جامعه، داشته باشد.

هنگامی که ما از نظام سیاسی مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف سخن می­‌گوییم، مسأله مشروعیت این نظام نیز مطرح می­‌شود. مسأله مشروعیت نظام سیاسی مهدوی نیز به اعتبار آن برمی­‌گردد؛ اما اعتبار و حقانیت قدرت سیاسی در این نظام از کجا نشأت می­‌گیرد؟

در این نوشتار سعی خواهیم کرد به صورت اجمالی، با طرح مسأله و تعاریف و دیدگاه‌های مربوط به مشروعیت سیاسی، مبنای مشروعیت نظام سیاسی مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف را شناسایی و تعریف نماییم.

تعریف مشروعیت سیاسی

مشروعیت از ریشه «شرع» گرفته شده است و این امر غالباً موجب سوء تفاهم می­‌شود. چنین وضعیتی در زبان لاتین نیز مطرح است؛ چراکه معادل مشروعیت سیاسی واژه legitimacy می‌­باشد که ریشۀ آن به معنای قانون است واز آن ریشه گرفته شده است و سبب می­گردد ناخواسته بین قانون و اعتبار یک نظام سیاسی پیوند ذهنی برقرار شود. برخلاف ریشه‌­های لغوی، این اصطلاح در مطالعات سیاسی لزوماً ارتباطی با شرع یا قانون ندارد. بلکه شرع و قانون یکی از معیارهای مختلف و چندگانۀ مشروعیت سیاسی هستند.

در یک نگاه اجمالی، می‌­توان مشروعیت سیاسی را چنین تعریف کرد: «مشروعیت سیاسی عبارتست از مبنا و معیاری که یک نظام سیاسی برای استفادۀ قهرآمیز از قدرت و زور داشته و حاکمان آن می­‌توانند ادعای انحصار اطاعت مردم را از آنها داشته باشند. وجود چنین معیار توجیه‌کننده، سبب می­شود مردم از فرامین حکومت اطاعت نمایند.»[1]

گونه شناسی مشروعیت سیاسی

در طول تاریخ، نظریه­‌های مختلفی برای مشروعیت سیاسی مطرح شده است. علت این اختلافات، پاسخ‌های مختلفی است که برای پرسش از حق حکمرانی بر دیگران داده شده است. در یک نگاه اجمالی این نظریه­‌ها عبارتند از:

1. مشروعیت الهی. مشروعیت الهی بر حق الهی حاکمان برای حکومت بر مردم دلالت می­‌کند. طبق این اصل، خداوند به عنوان خالق جهان هستی و پروردگار جهانیان، فرد یا افراد خاصی را برای حکومت بر مردم برگزیده است. هر چند در باره تفصیل این نظریه، دیدگاه‌های مختلفی شکل گرفته است، اما حق الهی انبیای الهی و بویژه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و ائمۀ اطهار علیهم السلام، مصداق بارز این گونه از مشروعیت سیاسی در تفکر اسلامی است.

2. برتری ذاتی حاکمان. در برخی از نظریه­‌های اشراف سالاری (آریستوکراسی) در یونان باستان، بر برتری ذاتی اشراف و حق آنها بر حکومت بر دیگران تأکید شده است.

3. مشروعیت مبتنی بر تغلب و زور. در این نوع مشروعیت، حاکم حق حکمرانی خویش را صرفاً با قهر و غلبه بر دیگران و به زور شمشیر به دست می‌­آورد و دیگران را مطیع خویش می­گرداند.

4. مشروعیت مبتنی بر سنت. در اینجا حاکمان صرفا بر اساس سنت‌های رایج جامعه، حق حکمرانی را به دست می­‌آورند. به عنوان نمونه حق فرزند ارشد ذکور در جانشینی شاه قبلی یکی از سنت‌های رایج در نظام‌های سلطنتی بوده است.

5. مشروعیت قراردادی. در نظام‌های مردم سالار غربی، مبنای مشروعیت حکومت‌ها صرف پذیرش عمومی و قرارداد اجتماعی است. در این نظام‌ها، خواست و ارادۀ مردم، محور بوده و حاکمان از طریق انتخابات و با کسب رأی اکثریت در چارچوب قوانینی که مورد تأیید اکثریت جامعه باشند، حق حکومت می­‌یابند.

مبنای مشروعیت نظام سیاسی مهدوی

بر اساس ادلّۀ متقن عقلی و دینی، مبنای مشروعیت نظام سیاسی مهدوی، «مشروعیت الهی» است. نظام سیاسی مهدوی، براساس ارادۀ الهی شکل گرفته و نظام موعود الهی برای سعادت بشر می­‌باشد. برخی از مهمترین ادلۀ مطرح برای این مشروعیت عبارتند از:

الف) دلیل عقلانی مشروعیت الهی نظام مهدوی: براساس مبانی فکری توحیدی، خداوند خالق جهان هستی بوده و با علم مطلق و حکمت خویش به تدبیر جهان هستی می­‌پردازد. توحید، عرصۀ بسیار گسترده­ای داشته و در نتیجه انسان موحد در تمامی امور خویش، دل به خداوند متعال می­‌سپارد. یک موحد، علاوه بر توحید ذاتی، توحید را در عرصه­‌های مختلفی چون توحید افعالی، توحید در تشریع و توحید در حاکمیت می‌­پذیرد.[2] بر این اساس، حکومت جهانی موعود ـ به عنوان حکومتی که مظهر تام پیروزی حق بر باطل می­‌باشد ـ از منظر تفکر توحیدی، مبتنی بر اراده و حاکمیت الهی خواهد بود و چنین مبنایی جز با مشروعیت الهی سازگار نیست. این مسأله در نظریۀ امامت شیعی کاملاً پذیرفته شده است.

ب) دلایل نقلی مشروعیت الهی نظام مهدوی: دربارۀ دلایل نقلی مشروعیت الهی نظام سیاسی مهدوی، ادلۀ بسیار زیادی در متون اسلامی می­‌توان یافت. تمام ادلّه‌­ای که از سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم برای امامت اقامه شده‌­اند، بر چنین مشروعیتی دلالت دارند. اما مهمترین ادلّه را در این اختصار اینگونه می‌توان ذکر کرد:

خداوند متعال در قرآن کریم، امامت و وراثت صالحان را بر روی زمین، یک ارادۀ تخلف ناپذیر الهی خوانده است: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثین»‏؛ «ما می‌‏خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روى زمین قرار دهیم»[3] همچنین در جای دیگری از قرآن، این امر، یک وعدۀ الهی معرفی شده است: ـوَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض‏»[4]. طبق این آیه، خداوند وعده داده است که مؤمنانِ دارای عمل صالح را حاكم بر زمین قرار دهد.

در احادیث اسلامی نیز بر این امر تصریح شده است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در حدیث مشهور خویش، برانگیخته شدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به خداوند نسبت داده است: «اگر از دنیا فقط یک روز باقی ماند خداوند مردی از اهل بیتم را برانگیخته ، زمین را از عدل و داد آکنده سازد ..».[5]

به لحاظ عملکردی نیز، عملکرد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف براساس احیای کتاب الهی و سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و متحد کردن ملت‌ها و امت‌ها تحت دین اسلام خواهد بود. امام صادق علیه السلام فرموده‌اند: «به خدا سوگند ای مفضل که او (حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ) اختلاف میان ملت ها و ادیان را بر می‌چیند و دین، «واحد» می شود همان گونه که خدا فرموده است: دین (حقیقی) در نزد خدا، اسلام است».[6]


*.استاد یار علوم سیاسی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام.
1. «جین همپتن» با تمرکز بر مسأله حق فرمانروایی، مشروعیت سیاسی را در ذیل حق فرمانروایی به شیوه‌ای مشابه تعریف کرده است. نک: جین همپتن، فلسفه سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، طرح نو، 1380.
[2]. نک: آیت الله جوادی آملی، توحید در قرآن، قم، نشر اسراء، 1385.
.[3]سوره قصص،آیه 5.
[4] .سوره نورآیه55.
[5].علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 36، ص 368.
[6]. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 53، ص 4.

دکتر غلامرضا بهروزلک ـ دوماهنامه امان شماره 8