نشریه امان

«انتظار» نوری­زاد، فیلمی صریح، مستقیم و شفاف

این بار در روند بررسی و تحلیل ـ و بهتر است بگوییم معرفی ـ یکی دیگر از معدود آثار سینمایی که با مضمون و موضوع «انتظار» و «وظایف منتظر واقعی» ساخته شده، به فیلم سینمایی «انتظار»، ساختۀ کارگردان پرکار و فعال و نسبتاً جوان، «محمد نوری­زاد» نگاهی می­‌اندازیم.

این فیلم، تولید سال 1382 است که با سرمایه­‌گذاری مؤسسۀ فرهنگی «شهید آوینی»، وابسته به نیروی مقاوت بسیج تهران تهیه شد. از این کارگردان، هم‌­اکنون، سریال «چهل سرباز» از شبکۀ دوم سیمای جمهوری اسلامی در حال نمایش است. (البته این سریال نیز با سرمایه‌­گذاری مشترک صدا و سیما و اجرای مؤسسۀ مزبور تهیه شده است.) علائق و جهت­‌گیری او در فیلم «انتظار»، قصه را در زمان معاصر و فضای زندگی امروز جامعه، تعریف کرده است.

فیلم «انتظار» به زندگی دختر جوانی از یکی از شهرهای شمال کشور می‌­پردازد که منشی یک شرکت بزرگ اقتصادی و عمرانی در تهران است. در ابتدای داستان، او که با واسطه­‌گری یکی از آشنایان، توانسته کاری در این شرکت بیابد، به اتاق مدیر دعوت می‌­شود. مدیر با مقدمه‌­چینی می­‌کوشد او را به عمل غیر اخلاقی وادار کند و از هرگونه وعده­‌ای در این راه دریغ نمی­‌کند و با این که دختر مخالفت می کند، قصد گناه و معصیت با او را دارد. اما دختر که شرایط را بسیار خطرناک دیده، آینه‌­ای را شکسته و با شیشۀ شکستۀ آن، دست خود را به خون می­‌آلاید.

مرد هوسران، با مشاهدۀ این وضع، از او منزجر شده درب قفل شدۀ اتاق را گشوده و دختر را بیرون می­کند.

(روشن است که این صحنه، برگرفته از اتفاقی است که برای یکی از عرفا در سنین جوانی رخ داد و او با آلودن خود به کثافات، توانست از دام زنی هوسران بگریزد و بر اثر این تلاش برای ممانعت از گناه، چشمه ‌های حکمت در دلش جوشید).

دختر که با این کار، هم شغل خود را از دست داده و هم مورد شماتت اطرافیان و آشنایان قرار گرفته، به خاطر این تقوا و پرهیز از گناه، صاحب حکمت و معرفت خاصی می‌­شود؛ به گونه­ای که بیماری­‌های روحی و قلبی مردم را می­‌فهمد و آنان را با نسخه­‌های شفابخش خود ـ که شامل توبه، استغفار، بازپس­دادن حقوق مردم و ... است ـ معالجه و درمان می­‌کند. او فقط یک مدعی و دعانویس نیست بلکه کاملاً در هیئت یک مصلح اجتماعی ظاهر شده و حتی سعی در نجات کسانی دارد که مستقیماً به او ظلم روا داشته­‌اند.

ضمناً با رهبری و هدایت مردم آن منطقه، مانع از دست‌اندازی زمین‌خواران و ثروتمندان مرکزنشین بر کوه، جنگل و طبیعت منطقه می­‌شود و از قصد آنان برای تبدیل آن منطقه به یک شهرک تفریحی ویژۀ صاحبان پول و ثروت، پرده برمی‌دارد. در تمام این مراحل، پیام و سخن محوری و مرکزی او در صحبت با مردم، بحث انتظار، شرایط یک منتظر واقعی، و توقعات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از مردم و شیعیان خود است. در این مسیر برخی برداشت­ه‌ای انحرافی و غلط و نادرست را نیز نقد و رد می­‌کند.

اندکی بعد، دختر جوان در کوره راهی نزدیک ده، توسط گروهی ناشناس ربوده می­‌شود و دیگر اثری از او به دست نمی­آید. غیبت ناگهانی او، مردم و خانواده­اش را گیج و حیران می­‌کند. آیا او به میل خود از آنان به ناگاه جدا شده یا بلایی بر سرش آمده؟ کسی نمی­داند. اما ما ـ به عنوان بینندگان داستان ـ م‌ی­دانیم که عوامل همان زمین خواران او را ربوده و زندانی کرده­اند. گاه او را در زندان می­‌بینیم که جملاتی را در مسیر بحث انتظار فرج و اشتیاق ظهور، بر در و دیوار زندان می‌­نویسد و در برابر فشار ربایندگان مبنی بر همکاری با آنان برای دست‌اندازی به زمین­ه‌ای منطقه و جلب رضایت ساکنان، فقط زمزمۀ انتظار فرج دارد.

یک بازپرس پلیس از تهران برای تحقیق پیرامون غیبت ناگهانی دختر، به تلاش می­پردازد و درواقع ما تمام مشخصات و ویژگی­های این دختر را در مسیر تحقیق این بازپرس، متوجه می‌­شویم و ساختار قصه و فیلمنامه در واقع براساس فلاش بک های(یا تکنیک FLASH BACK «بازگشت به گذشته») متعدد و گره‌­گشا و معرفی­‌کنندۀ زوایای مختلف داستان و شخصیت­‌ها شکل گرفته است. نهایتاً بازپرس به سرنخ متهمین اصلی می­‌رسد و موفق به یافتن محل حبس دختر می­‌شود. اما کمی دیر شده و دختر در اثر فشار و سختی شکنجه­‌های ربایندگان جان داده است. بازپرس با افسوس و غم به دست نوشته­‌های فراوان دختر بر در و دیوار می­‌نگرد. اما در اوج ناامیدی و یأس، می­‌بینیم که گویا انگشتان دختر تکان مختصری خورد... آری! امید هنوز باقی است و راه بی­رهرو نیست... .

البته در ساخت این داستان، باید فضای تیرۀ سیاسی و فرهنگی آن سال ها را نیز در نظر گرفت .

طبعاً ساخت فیلم در شرایط حاضر، احتمالاً با تغییراتی انجام می­‌شد و پایانی به مراتب روشن‌­تر داشت. گرچه پایان فیلم در همان شرایط نیز خالی از امیدواری نیست. مجموعاً این اثر، کاملاً هماهنگ با شخصیت سازنده­‌ی آن، از صراحت و رک­گویی و مستقیم‌­گویی برخوردار است و بدون پیچیدگی های معمول، حرف و پیام خود را در جای جای داستان از زبان شخصیت اول فیلم بازگو می­‌کند. فیلم از بار عاطفی و احساسی خوبی برخوردار است و سعی شده قصه و داستان جذاب و پرکششی داشته باشد؛ پیام‌های اخلاقی متعددی نیز در طول داستان گنجانده شده که اتفاقاً چندان هم شعاری جلوه نمی­‌کند. شاید چون شخصیت اول داستان، یک دختر جوان انتخاب شده، در فرآیند ارتباطات مختلف او با دیگران، طرح این پیام­‌ها تا حدود زیادی معقول و مقبول مخاطب قرار گرفته است.

مباحث اجتماعی داستان، مثل بحث عدالت­‌طلبی، مبارزه با ظلم، گذشت، ایثار و امثال این موارد با شرایط جامعه هماهنگ به ­نظر می­رسد و در کار جا می‌­افتد. اصولاً طرح این­گونه مباحث در سینما بی‌رمق، ضعیف و ـ متأسفانه ـ فاقد آثار ارزشی، به تنهایی واجد امتیاز و شایستۀ تحسین و تمجید است؛ گرچه در فضای سینمایی آن زمان، اصلاً مورد توجه قرار نگرفت و به اصطلاح تحویل گرفته نشد!

شاید نمایش دوبارۀ این اثر از تلویزیون، بتواند فضای بهتری در نقد و بررسی و تحلیل این اثر، و از آن مهم­تر بررسی این موضوع که چرا چنین داستان­هایی در آثار سینمایی و تلویزیونی ما به چشم نمی­‌خورد، فراهم آورد.

با توجه به خیل نمایش آثار تکراری، نمایش این فیلم‌­ها عرصه را بر کسی تنگ نخواهد کرد و اتفاقاً زمینۀ مقایسه و تطبیق تولیدات امروزی تلویزیون را با این دست تولیدات ایجاد می­کند.

کاش این فرصت برای مردم فراهم شود... .

سید علیرضا سجاد پور ـ دوماهنامه امان شماره 8