شرایط پدید آمدن یك رؤیا و زمان رؤیت آن، در تقسیم‌بندی انواع رؤیا دخالت بسیار دارد. اما از آن‌جا كه رؤیا مربوط به عالم امر است، از طرق معمول نمی‌توان به ضوابط و خصوصیات آن دست یافت؛ بلكه تنها راه كشف بخش‌هایی از آن، وحی و كتاب خداوند است؛ چراكه آن هم امری است از جانب خداوند: «أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنّا كُنّا مُرسِلین» بنابراین با مراجعه به آیات قرآن، و تجزیه و تحلیل آنچه به رؤیا مرتبط است، می‌توان به بسیاری از پرسش‌ها در این زمینه پاسخ داد.
در شماره‌های پیش، پیرامون رؤیا، ارزش و حقیقت آن گفتگو شد. هم‌چنین این نكته از نگاه قرآن مورد بحث قرار گرفت که خواب، مفارقت روح از بدن است؛ از همین رو، در عالم رؤیا قوانین مادی و جسمی حاكم نیست و به همین جهت، بسیاری از محدودیت‌ها در آن وضعیت برداشته می‌شود و فرد می‌تواند در گذشته و آینده سیر كند.
البته عالم رؤیا نیز برای خود، ضوابط و معیار‌های مشخصی دارد. شرایط پدید آمدن یك رؤیا و زمان رؤیت آن، در تقسیم‌بندی انواع رؤیا دخالت بسیار دارد. اما از آن‌جا كه رؤیا مربوط به عالم امر است، از طرق معمول نمی‌توان به ضوابط و خصوصیات آن دست یافت؛ بلكه تنها راه كشف بخش‌هایی از آن، وحی و كتاب خداوند است؛ چراكه آن هم امری است از جانب خداوند: «أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنّا كُنّا مُرسِلین» بنابراین با مراجعه به آیات قرآن، و تجزیه و تحلیل آنچه به رؤیا مرتبط است، می‌توان به بسیاری از پرسش‌ها در این زمینه پاسخ داد.
یك اصل كلی
جان آدمی همواره در معرض دو گونه الهام است؛ الهام فجور و الهام تقوا. انسان، هم می‌تواند تحت تأثیر الهامات ربانی و الهی قرار گیرد و هم از الهامات شیطانی متأثر گردد.
«ان الشیطان لیوحون الی اولیائهم العالم»؛ «همانا شیاطین به دوستان خویش وحی (الهام) می‌كنند».
تشبیهی زیبا در حدیث
امام صادق (ع) می‌فرمایند: هیچ دلی نیست، جز آن كه دو گوش دارد؛ بر یكی از آنها فرشته‌ای هدایت‌گر است و بر دیگری، شیطانی فتنه‌گر؛ یكی او را فرمان می‌دهد و دیگری او را باز می‌دارد. شیطان به او، فرمان گناه می‌دهد و آن فرشته او را از گناه باز می‌دارد و این معنای گفتار خداوند عزوجل است كه فرمود: «عَنِ الیمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ ما یلْفِظُ مِنْ قَولٍ إلاّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتید ».
هم‌چنین آن حضرت در بیان دیگری می‌فرمایند:
و هیچ مؤمنی نیست، مگر آن‌كه در دل او دو گوش است؛ گوشی كه وسواس خناس در او می‌دمد و گوش دیگری كه فرشته بر آن می‌دمد. پس خداوند، مؤمن را به وسیله فرشته تأیید می‌كند و آن گفتار خداوند است كه «وَ أیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنه ».
با توجه به آیات نورانی قرآن و بیان روشن عترت در این زمینه، این موضوع كاملاً آشكار میگردد كه انسان، چه در خواب و چه در بیداری، تحت تأثیر این دو عامل متضاد قرار داد.
در زمان بیداری، موضوع كاملاً واضح است. هر كس می‌تواند با مراجعه به درون خود، این وضعیت دوگانه را دریابد كه گاه به خیر فرا خوانده می‌شود و گاه به شرّ دعوت میگردد. زمانی كه خود را تسلیم وسوسه‌های شیطان نماید، تیرگی و فشار بر او چیره میگردد؛ ولی آن‌گاه كه به ندای خیر، گوش سپارد، فراخی، تأیید روح الهی و آرامش، او را در بر خواهد گرفت.
این دو عامل، در زمان خواب نیز از انسان جدا نمی‌شوند. از همین رو در آیات نورانی قرآن، هم از رؤیاهای صادقه یاد شده است و هم از رؤیاهای شیطانی.
در این رابطه، رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمایند:
رویا سه گونه است:
1. رؤیایی كه شیطان، آن را صحنه‌سازی می‌كند تا بنی‌آدم اندوه‌ناك گردند.
2. رؤیایی كه در حقیقت، یادآوری و مجسم شدن گفتگو‌هایی است كه آدمی در بیداری با دل خود دارد.
3. رؤیایی كه خود، جزئی از چهل و شش جزء نبوت است.
حال باید دید كه چگونه می‌توان اقسام مختلف رؤیا را از یكدیگر بازشناخت. آیا ممكن است که برخی از آنها با یكدیگر مخلوط شوند؟
در شماره‌های بعد، این موضوع و ارتباط آن با رؤیاهایی كه در آن، اولیای خداوند مشاهده می‌شوند، ان‌شاءالله مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
. سوره ق، آیه 17 و 18.
. الكافي، ج2، 226.
سوره مجادله، آیه 22.
. الكافي، ج2، ص268.
. تفسير الميزان، ج10، ص146 (به نقل از الدرالمنثور، ج3، ص313).
مجتبی كلباسی ـ دوماهنامه امان شماره 11
