شیخ طوسی در الغیبه طوسی، موضوعاتی مثل: علت غیبت حضرت، علت طولانی شدن غیبت حضرت با وجود شدّت نیاز به او، علت اینکه چرا ظهور نمی‌كند و چه موانعی بر سر راه ظهور آن حضرت وجود دارد؟ و... را با استناد به روایات مطرح کرده است.
تألیف ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی طوسی متولد 385 ه.ق و متوفی 460 ه.ق.
وی در سال 432 ه.ق و در سن 47 سالگی كتاب الشافی فی الامامه را خلاصه كرده و در آن تعدادی سؤ‌ال و اشكال دربارهِ غیبت از كتاب الذخیره (سید مرتضی) ذكر كرده و به آنها پاسخ گفته است.
شیخ طوسی در این کتاب، موضوعاتی مثل: علت غیبت حضرت، علت طولانی شدن غیبت حضرت با وجود شدّت نیاز به او، علت اینکه چرا ظهور نمی‌كند و چه موانعی بر سر راه ظهور آن حضرت وجود دارد؟ و... را با استناد به روایات مطرح کرده است.
وی معتقد است که گرچه علت تفصیلی غیبت برما روشن نیست اما وقتی امامت حضرت ثابت شد و دریافتیم آن حضرت از دیدگان پنهان است، خواهیم دانست كه امام با وجود معصوم بودن و متعین بودن فرض امامت در او، امام پنهان و غائب نمی‌شود، مگر آنكه یك امر حكیمانه به او این اجازه را بدهد؛ هرچند مفصلاً آن امر را نشناسیم.
شیخ طوسی در مقام بیان علل و موانع ظهور صاحب الامر، از میان علل مطرح شده در روایات، علت ترس از كشته شدن را، مهمترین عامل رخداد غیبت و مانع ظهور حضرت می‌داند و معتقد است که: هیچ علتی جز ترس از كشته شدن، مانع از ظهور حضرت نمی‌باشد.
به نظر می‌رسد که درجمع بندی مفاد روایات، میان علت حدوث غیبت و علت بقا آن باید تفکیک قائل شد. سخن مرحوم شیخ در این خصوص، که بنا بر برخی از روایات، عامل اصلی غیبت حضرت را خوف از قتل دانسته است، باید گفت که: این برداشت به عنوان علت حدوث غیبت صحیح و قابل قبول است اما علت و یا عوامل طولانی شدن غیبت حضرت را، عدم آمادگی‌های لازم برای تحقق اهداف ظهور باید دانست.
بنابراین گرچه علت تفصیلی غیبت حضرت «سرّ من الله» است که در زمان ظهور حضرت روشن خواهد شد اما از روایات مربوط به دلایل غیبت به خوبی استفاده می‌شود که مهمترین عامل پیدایش غیبت(علت مُحْدِثه)، خوف از قتل است اما عامل تداوم غیبت، عدم وجود زمینه‌های مناسب(علت مُبْقِیه) برای حضور علنی حضرت در جامعه است و لذا مهمترین تکلیف بشر معاصر نیز، تلاش برای زدودن موانع ظهور و زمینه سازی برای تحقق آن است.
بنابراین اگر بشریت خواهان تحقق اهداف ظهور و رسیدن به آرمان‌های انسانی است، لازمه قطعی آن، تلاش مؤثر در جهت زمینه سازی مقدمات و فراهم نمودن ساز و کارهای لازم برای تحقق اهداف ظهور است. نمی‌شود ایده‌های مورد نظر در عصر ظهور را آرزو نمود اما نسبت به لوازم آن بی‌تفاوت بود.
این چند کتاب که به اختصار معرفی گردید، از قدیمی‌ترین و معتبر‌ترین منابع حدیثی شیعه می‌باشد، از میان آنها سه کتاب اخیر یعنی کتاب های: الغیبه نعمانی، کمال الدین صدوق و الغیبه شیخ طوسی، جزء منابع و تألیفات اولیه روائی در باب مهدویت به شمار می‌روند.
سایرکتاب ها
البته کتاب‌های ارزشمند دیگری نیز توسط بزرگان شیعه در این زمینه تدوین شده است که بسیار قابل توجه است. در این جا صرفا به عناوین و مؤلفین آنان اشاره می‌شود نظیر:
5. کتاب البرهان علی صحه طول عمر صاحب الزمان، تالیف محمد بن عثمان کراجکی، متوفی 449
6. کتاب رسائل فی الغیبه، تالیف شیخ مفید، متوفی413، در چهار جلد
7. کتب: رسائل المرتضی، الذخیره، الشافی فی الامامه، الفصول المختاره و المقنع فی الغیبه، تألیفات سید مرتضی، متوفی 436ه.ق.
8. کتاب اعلام الوری باعلام الهدی. تالیف امین الاسلام طبرسی متوفی 548، صاحب تفسیر معروف مجمع البیان.
9. کتاب بحارالانوار، جلد52 و53، تألیف مرحوم مجلسی.
از میان آثار و تألیفات معاصرین که احادیث مهدویت را جمع‌آوری نموده است، می‌توان به کتاب«منتخب الاثر» تالیف آیه الله صافی گلپایگانی و کتاب «معجم الاحادیث الامام المهدی» اشاره نمود.
این دو کتاب و نیز جلد 52 بحارالانوار، گرچه به عنوان منبع، بحساب نمی‌آید اما از این جهت معرفی گردید که از نظر احصا و دسته‌بندی روایات و استخراج منابع، تحقیقات وسیعی در آن صورت گرفته است و بسیار در این زمینه راه گشا است.
مخصوصاً کتاب اخیر«معجم احادیث الامام المهدی» که با همت جمعی از محققین زیر نظر آقای علی کورانی، تالیف شده است.
این کتاب، بزرگترین موسوعه احادیث مهدوی و جامع‌ترین کتاب درباره حضرت مهدی(عج) است که توسط مؤسسه آل البیت در پنج جلد به چاپ رسیده است. چهار جلد نخست آن روایی است كه شامل احادیث نبوی و روایات منقول از ائمه علیهم السلام است و جلد پنجم آن تفسیری است و شامل آیات مربوط به امام مهدی(عج) و روایات ناظر به تفسیر این آیات است. تقریبا همه آیاتی که در روایات به امام مهدی(عج) تفسیر و تأویل شده است در آن جمع‌آوری شده است. این کتاب در حقیقت یک دائره المعارف بزرگ مهدویت است که از نظر احصاء روایات و آیات مهدویت کاملترین مجموعه محسوب می‌شود.
ب. کتاب شناسی مهدویت
منظور ازکتاب شناسی، معرفی و آشنائی با برخی از تألیفات و پژوهشهای جدیدی است که در زمینه مهدویت انجام گرفته است. این نوع آثار و کتاب‌های جدید در باب مهدویت، با توجه به نوع رویکرد مؤلفان آن، به سه دسته تقسیم می‌شود: بعضی از تألیفات، بیشتر صبغه ]جنبه[ روائی دارد. در بعضی دیگر، جنبه تحلیلیِ قضیه پررنگ‌تر است و در برخی، هردو جنبه، مورد عنایت بوده است. در این قسمت جهت مطالعه بیشتر دانش پژوهان، صرفا به معرفی نمونه‌های هرکدام از این نوع آثار، می‌پردازیم:
دسته اول: کتاب‌هائی است که با رویکرد روائی، به موضوع مهدویت، پرداخته اند مانند کتاب های:
1. چشم اندازی به حکومت مهدی، تألیف: نجم الدین طبسی.
2. درانتظارققنوس،تألیف: ثامر هاشم العمیدی، مترجم: مهدی علیزاده.
3. الامام المهدی، تألیف: باقر شریف قرشی.
4. مهدی کیست(من هو المهدی)، تألیف: ابوطالب تجلیل، مترجم: جلیل تجلیل.
دسته دوم: کتاب‌هایی که با رویکرد تحلیلی به موضوع پرداخته‌اند نظیر:
1. امامت و مهدویت، تألیف صافی گلپایگانی.
2. سیمای آفتاب، تألیف: حبیب الله طاهری
3. دادگسترجهان، تألیف: ابراهیم امینی.
دسته سوم: کتاب‌هایی که با رویکرد تحلیلی روائی، به مباحث مهدویت پرداخته‌اند نظیرکتاب‌های:
1. خورشید مغرب، تألیف: محمد رضا حکیمی
2. عصر ظهور، تألیف: شیخ علی کورانی عاملی
3. درسنامه مهدویت، تألیف خدامراد سلیمیان
4. مهدی منتظر، تألیف: محمد جواد خراسانی
آنچه اشاره شد فقط نمونه‌هایی ازصدها جلد کتاب و مجموعه آثار پژوهشی جدیدی است که درحوزه مباحث مهدویت، تألیف و چاپ شده است که امروزه خوشبختانه اغلب این نوع کتاب‌ها با حجم انبوهی به صورت نرم‌افزار عرضه و به راحتی قابل استفاده است.
در شماره‌های بعد، سعی خواهد شد تعداد دیگر از آثار مفید و تألیفات فارسی مربوط به امام مهدی(عج)، حضور خوانندگان محترم مجله، معرفی و تقدیم گردد. انشأ الله.
قنبر علی صمدی ـ دوماهنامه امان شماره 15
